دلارام

کمانچه سازی زهی و آرشه ای است که صدای گوش نوازش التیام بسیاری از رنج هاست. صدای این ساز اصیل ایرانی در موسیقی کلاسیک ایران، ارمنستان، آذربایجان، ازبکستان و ترکمنستان با تغییرات جزئی در ساختار ساز شنیده می شود. نخستین نوع کمانچه ایرانی در دوران صفویه ساخته شد و پس از آن، روز به روز حضور پررنگ تری در موسیقی ایرانی پیدا کرد. این ساز زهی و آرشه‌ ای از بخش های مختلفی تشکیل شده است که در ادامه مطلب با آن ها بیشتر آشنا خواهید شد.

کمانچه، میراثی احیا شده

حرکت های جادویی انگشتان نوازنده بر روی سیم های این ساز به همراه حرکت رفت‌ و برگشت آرشه موجب تولید صدای گوش نواز کمانچه می شود. ساز کمانچه دوره های گوناگونی از تغییر و تحول را پشت سر گذاشته است. بسیاری از استادان و نوازندگان معتقد هستند که کمانچه، پس از ورود ویولن به ایران، در دوره ای تحت تاثیر این ساز قرار گرفت و به انزوا رفت؛ اما پس از مدتی مجددا پا به عرصه گذاشت.

وسعت صدای خاص و حدود و امکانات وسیع و به اعتقاد برخی، صدای محزون آن، از گذشته بیشتر از دیگر ساز های ایرانی مورد توجه بوده است. ورود ویولن به ایران استفاده از این ساز را کم ‌رنگ ‌تر کرد. پس از گذشت سال ها، با ثبت جهانی این ساز اصیل ایرانی پرتوی امیدی در دل علاقه مندان کمانچه تابید. از سال 1396 تا به امروز، تلاش های زیادی در راستای معرفی این ساز خوش آواز به جهانیان و آموزش و گسترش آن، انجام شده است.

ساختار کمانچه

کمانچه از دو بخش اصلی کاسه و دسته تشکیل شده است. کاسه کمانچه، محفظه ای طنین انداز از جنس چوب است. اکثر بخش های کمانچه از جمله کاسه از چوب عمل آمده‌ درختان گردو، توت و افرا ساخته می‌ شوند. بر روی کاسه این ساز قطعه کوچکی به نام خرک قرار دارد. جنس قسمت میانی کاسه نیز از پوست است. در زیر کاسه پایه ای فلزی نصب می شود که برای نگه داشتن کمانچه هنگام نواختن مورد استفاده قرار می گیرد. سیم هایی از روی خرک و کاسه عبور می کنند و به نزدیک بخش پایه و پیج ها وصل می شوند. این سیم ها عنصر اصلی در تولید صدای این ساز هستند. کمانچه های سنتی سه سیم ابریشمی داشته اند؛ اما در حال حاضر این ساز از چهار سیم فلزی تشکیل شده است. امتداد سیم ها بر روی دسته قرار دارد و به بخش بالای دسته، یعنی گوشی های کوک می رسد. ممکن است بر روی کمانچه ها منبت‌ های آراسته و تراش ‌کاری های گوناگونی دیده شود.

نوازندگی با کمانچه

نوازندگان کمانچه، معمولا در حالت نشسته بر روی صندلی، پایه ساز را بر روی ران پایشان قرار می دهند. برخی نوازندگان نیز ساز را بین دو پایشان و برخی در کنار قسمت خارجی پا و نزدیک به زانو قرار می دهند. البته ممکن است شما کمانچه نوازی برخی اساتید کمانچه را دیده باشید که حتی بر روی صندلی نمی نشینند یا ساز را به گونه دیگری در دست می گیرند. به هر حال شاید اگر هر کسی از مهارت آنان برخوردار بود، کمانچه را طور دیگری در دست می گرفت! اما اصول کمانچه نوازی به خصوص برای مبتدیان به یکی از سه شیوه یاد شده در این پاراگراف است.

کمانچه ترکی و ارمنی سازی با شباهت بسیار زیاد به کمانچه ایرانی است؛ اما از نظر ساختار و صدا با کمانچه ایرانی تفاوت قابل توجهی دارد. از به نام ترین اساتید کمانچه نوازی آذری می توان به هابیل علی اف اشاره کرد.

از سرشناسان کمانچه ایران می توان به علی اصغر بهاری، اردشیر کامکار، سعید فرج پوری و کیهان کلهر اشاره کرد. استادان به نامی که احتمالا بار ها صدای دل نشین ساز آنان را شنیده اید.

کوک کمانچه

در موسیقی کلاسیک سنتی ایرانی از ویولن معمولی با کوک فارسی استفاده می شود. کمانچه و ویولن معمولی به یک شکل کوک می شوند؛ اما به دلیل جعبه صدا های متفاوتی که دارند، تن های متفاوتی را ارائه می کنند.

تنظیم اصلی کمانچه ها معمولا مانند ویولن کوک می شود؛ اما چندین کوک مختلف برای حالت های خاص دارند. در ادامه مطلب، جدولی برای تعدادی از تنظیم های استاندارد اصلی آورده ایم:

چرا ساز کمانچه ساز متفاوتی است؟

معرفی کمانچه به عنوان ساز متفاوت ایرانی، به دلایل زیر اتفاق می افتد:

• همانطور که اشاره شد، کمانچه یکی از ساز های اصیل ایرانی با قدمتی طولانی است.
• این ساز پس از تار مهم ‌ترین ساز موسیقی ایران است.
• کمانچه هم در موسیقی دستگاهی و هم موسیقی مقامی ایران بسیار تاثیرگذار است.
• ساز کمانچه در فهرست میراث ناملموس ایران در یونسکو در سال 1396 به ثبت رسیده است.

کمانچه محلی

به ‌طور معمول، کمانچه ای که در موسیقی دستگاهی استفاده می ‌شود ساز شهری است و سازی که در موسیقی نواحی مورد استفاده قرار می گیرد، ساز محلی است.

کمانچه‌ محلی در مناطق طالقان، گیلان، دامغان، شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، لرستان، چهار محال و بختیاری و فارس نواخته می شود. کمانچه ‌های محلی را کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال نیز می نامند.

کمانچه ‌های محلی و شهری در شکل و ساختمان کاسه تفاوت دارند و به شکل کاسه‌ پشت باز و پشت بسته دیده می شوند.

جمع بندی

کمانچه، سازی با صدای دلنشین است که طرفداران زیادی در میان علاقه مندان به موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی دارد. این میراث جهانی ما، از اجزای گوناگونی تشکیل شده است که در این مطلب آن ها را معرفی کردیم. کمانچه پس از پشت سر گذاشتن سال ها تلاش برای احیا و دیده شدن، حال در جایگاه خوبی قرار دارد و به عنوان یک ساز اصیل و با قدمت شناخته می شود. اگر به دنبال التیام رنج هایتان هستید، صدای کمانچه را فراموش نکنید.