کمانچه یک ساز زهی آرشه ای است که در مناطق مختلف جهان مانند ایران، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان و دیگر کشور های آسیای میانه نواخته می شود. ریشه این ساز به قرون وسطی و کشور ایران بر می گردد. ساز کمانچه به اندازه ویولن است و چهار سیم فلزی مانند ویولن سل دارد. این ساز در موسیقی سنتی ایران و آذربایجان محبوبیت بسیار زیادی دارد و به صورت عمودی و نشسته نواخته می شود. ما در این مقاله شما را با ساختار کمانچه، انواع آن و نوازندگان معروف این ساز اصیل آشنا می کنیم.
معرفی ساز کمانچه
واژه کمانچه در زبان فارسی به معنی کمان کوچک است. کمانچه از یک بدنه چوبی گلابی شکل، دسته بلند و چهار سیم تشکیل شده است. جعبه صدای ساز چهار خرک در دو طرف دارد. بدنه کمانچه کروی است که جنس آن در کشور های مختلف متفاوت است. برای مثال در بعضی موارد از کدو یا پوست نارگیل ساخته می شود و یا از چوب درختان شاه توت، گردو، گلابی، افرا، گیلاس یا آلبالو برای ساخت آن استفاده می شود. در اغلب موارد بر روی جعبه صدای ساز پوست بره یا آهو کشیده شده است.
کمانچه هایی که در نقاشی های دوره تیموری و صفوی دیده می شوند، سه سیم داشتند. ممکن است مانند ساز سه تار، سیم چهارم بعدا به این ساز اضافه شده باشد. همانطور که می دانید سیم های ساز های مختلف در قدیم از جنس روده حیوانات و ابریشم بوده است. امروزه برای ساخت سیم انواع ساز ها از فولاد استفاده می شود.
ساز کمانچه با یک آرشه نواخته می شود. این آرشه در قدیم با موی اسب ساخته می شده است. احتمالا دیده اید که نوازندگان معروف کمانچه ساز را بر روی پای خود می گذارند و با کشیدن آرشه بر روی سیم ها، صدایی گرم و دلنشین تولید می کنند. البته این ساز را می توان بدون آرشه و با انگشتان نیز نواخت. همین صدای ملایم و گرم یکی از علت های شهرت این ساز است. نوازندگان با این ساز طیف گسترده ای از نوا های موسیقی کلاسیک، سنتی، فولکلور و ... را می نوازند و حتی پیچیده ترین ملودی ها نیز با این ساز قابل نواختن است. کمانچه معمولا مانند ویولن معمولی کوک می شود.
ثبت جهانی ساز کمانچه در یونسکو
یونسکو ساز کمانچه را در سال 2017 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت کرد و اهمیت این ساز تاریخی را ماندگار کرد. با ثبت این ساز در میراث فرهنگی یونسکو، حفظ و ترویج این ساز برای نسل های آینده اهمیت بیشتری پیدا کرد. نواختن کمانچه در موسیقی سنتی و فولکلور ایران و آذربایجان ریشه دارد و اجرای کمانچه در این دو کشور با استقبال مردم مواجه می شود. این ساز هم به صورت فردی هم در اجرا های گروهی نواخته می شود. نوازندگان با نواختن ساز کمانچه مفاهیم اسطوره ای، عرفانی و ... را منتقل می کنند. دانش نواختن و ساخت این ساز نسل به نسل منتقل می شود و امروزه هنرجویان نواختن کمانچه را در موسسات موسیقی فرا می گیرند.
انواع کمانچه
کمانچه لری یا پشت باز
این نوع کمانچه از چوب توت ساخته می شود و یک تکه است. کاسه این نوع مخروطی و پشت باز است. کمانچه پشت باز در موسیقی فولکلور لری و کردی استفاده می شود.
کمانچه کاسه کروی یا پشت بسته
کمانچه کاسه کروی رایج ترین نوع کمانچه است که در موسیقی سنتی ایران مورد استفاده قرار می گیرد. کاسه یک تکه این نوع کمانچه از چوب گردو ساخته شده است و وزن آن از دیگر کمانچه ها بیشتر است. به همین دلیل چرخش این ساز و حرکت دادن آن در هنگام نواختن سخت تر است.
کمانچه آلتو
این نوع ساز کمانچه نسبت به کمانچه های معمولی صدای بم تری دارد و صدای آن دو و نیم پرده بم تر است. فواصل انگشت گذاری این نوع کمانچه زیاد تر از کمانچه معمولی است.
کمانچه ترکمنی
کمانچه ترکمنی کوچک ترین نوع کمانچه است و در ساخت آن پوست نوعی سگ ماهی به کار رفته است.
معرفی نوازندگان ایرانی ساز کمانچه
اردشیر کامکار
اردشیر کامکار متولد سال 1341 و یکی از اعضای خانواده معروف کامکار است. او موسیقی را نزد پدر و برادر خود، پشنگ کامکار، آموخت. او بعد از آمدن به تهران تحصیل موسیقی را نزد محمدرضا لطفی ادامه داد. اردشیر کامکار چندین کتاب درمورد ساز کمانچه نوشته است و با گروه های معروف عارف، شیدا و دستان همکاری کرده است. این هنرمند موسیقی قابلیت های ساز کمانچه را گسترش داد و ابتکارات او در زمینه نواختن کمانچه ستودنی است.
کیهان کلهر
کیهان کلهر متولد سال 1342، یکی از نوازندگان مشهور ساز کمانچه در عرصه بین المللی است و همکاری او با گروه های موسیقی مختلف در سطح جهان باعث شده است که افراد زیادی با ساز کمانچه و موسیقی ایرانی آشنا شوند. کلهر از سن هفت سالگی یادگیری موسیقی را شروع کرد و رادیو و تلویزیون ملی ایران در 13 سالگی از او برای نواختن در ارکستر خود دعوت کرد. کلهر یکی از بنیانگذاران گروه دستان است و با پروژه جاده ابریشم یو یو ما همکاری کرده است. او سه بار نامزد دریافت جایزه گرمی شده است و در سال 2017 به صورت مشترک با جاده ابریشم جایزه گرمی را دریافت کرد. کیهان کلهر تور های مختلفی با گروه های موسیقی مختلف در جهان برگزار کرده و در تهیه آلبوم های بسیاری از خوانندگان معروف ایرانی همکاری داشته است.
سعید فرج پوری
سعید فرج پوری نوازنده ساز کمانچه است و یکی از اعضای گروه دستان است. او موسیقی و نواختن کمانچه را نزد استادان صاحب نامی فراگرفت و با استادانی مانند محمدرضا شجریان و مجید درخشانی همکاری داشته است. او در زمینه آموزش موسیقی کتابی برای هنرجویان کمانچه نوشته است.
جمع بندی
ساز کمانچه یکی از ساز های زهی و آرشه ای است که در سال 2017 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت یونسکو ثبت شده است. صدای ملایم و گرم این ساز باعث شده است که در موسیقی سنتی و فولکلور رواج پیدا کند. ما در این مقاله سه نوازنده معروف ساز کمانچه را معرفی کردیم و شما را با ساز کمانچه و انواع آن آشنا کردیم.