مقدمه
تار، سازی زهی-مضرابی، که از دیرباز در فرهنگ و هنر ایران جایگاهی ویژه داشته و بهعنوان ساز ملی ایران شناخته میشود. قدمت این ساز ارزشمند به دوران باستان برمیگردد و در طول تاریخ تحولات و دگرگونیهای بسیاری را به خود دیده است. نوای دلنشین تار، در تار و پود موسیقی ایرانی ریشه دوانده و از سرودههای حماسی تا عاشقانهها و نغمههای عرفانی، همراه همیشگی مردم ایران بوده است. در این فرصت قصد داریم مروری بر تاریخچه کامل ساز تار داشته باشیم و در انتها جامع ترین راهنمای خرید تار را برای دوستداران موسیقی اصیل ایرانی ارائه دهیم.
مقدمه ای بر تاریخچه ساز تار
تاریخچه ساز تار روایتی پر فراز نشیب است. برخی منابع قدمت تار را به زمان فارابی (حدود سال 260 هجری) نسبت میدهند و معتقدند که این ساز توسط صفیالدین ارموی و دیگر موسیقیدانان تکامل یافته است. با این حال، در نقاشیهای پیش از دوره صفویه اثری از تار دیده نمیشود و شاعران آن دوره نیز از تار بهعنوان نام ساز یاد نمیکنند. قدیمیترین تصویر از سازی شبیه به تار، در نقاشیهای کاخ هشت بهشت اصفهان مربوط به دوره صفوی (سال 1080 هجری قمری) دیده میشود. همچنین دو نقاشی از تار در دوره زندیه در شیراز وجود دارد که نشاندهنده رواج نواختن این ساز در آن دوره است.
در ابتدا تار پنج سیم داشته و سیم ششم را بعدها درویشخان به آن اضافه کرده است. از دوره قاجاریه به بعد، تار بهعنوان یکی از سازهای ملی ایران شناخته میشود. مشخصات ظاهری تار امروزی، شامل کاسه و نقاره روبروی هم، دسته متصل و شش سیم، از دوره قاجار رایج شده است. مرتضی حنانه، تار را ساز ملی ایرانیان میداند و روحالله خالقی در کتاب "سرگذشت موسیقی" به شعری از فرخی سیستانی (شاعر ایرانی قرن چهارم) اشاره میکند که در آن نام تار برده شده است. تار طی سالها توسط نوازندگان و سازندگان ایرانی تکامل یافته و آخرین اصلاحات را درویشخان با اضافه کردن سیم ششم برای افزایش وسعت صوتی آن انجام داده است.
امروزه تار 28 پرده دارد (یعنی کمتر از سه اکتاو) و آخرین الگوی ساخت آن توسط استاد یحیی دوم، سازگر مشهور ایرانی، ارائه شده است. تار در موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژهای دارد و از آن در نواختن ردیفهای مختلف موسیقی ایرانی، ساز آواز و همچنین تکنوازی استفاده میشود. نوازندگان برجستهای همچون میرزا عبدالله، درویشخان، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و... با نواختن این ساز، نقش مهمی در حفظ و ارتقای موسیقی سنتی ایران داشتهاند.
معرفی ساز تار
تار، نگینی درخشان در گنجینه موسیقی ایرانی است، که با نوای دلنشین و صدایی گرم، روح هر شنوندهای را نوازش میدهد. این ساز، یار دیرین فرهنگ و هنر ایران، از اعماق تاریخ سر برآورده و در گذر زمان، تحولات و دگرگونیهای بسیاری را به خود دیده است. تار در موسیقی سنتی ایران و برخی دیگر از نواحی خاورمیانه مانند تاجیکستان، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان جایگاه ویژهای دارد. ساز تار در هر مدلی و هر کشوری که ساخته شود از اجزای زیر را دارا میباشد
- کاسه: تار از دو کاسه همسان تشکیل شده که از جنس چوب توت سیاه، گردو یا سنجد ساخته میشود. یکی از کاسهها نسبت به دیگری بزرگتر است. کاسه تار طنینی گرم و عمیقی به آن میبخشد.
- دسته: دسته تار از جنس چوب گردو یا توت است و بر روی آن پردهها قرار دارند. نوازنده با فشار انگشتان خود بر روی پردهها، نتهای مختلف را اجرا میکند.
- سرپنجه: سرپنجه در ابتدای دسته قرار دارد و محل قرارگیری گوشیها برای کوک کردن سیمها است.
- سیمها: تار بهطور سنتی شش سیم دارد که از جنس فلز ساخته میشوند. جنس سیمها بر روی تنبور یا رنگ صدای تار تاثیر میگذارد.
- مضراب: مضراب زخمهای است که نوازنده برای نواختن تار از آن استفاده میکند. مضرابها از جنسهای مختلفی مانند پلاستیک، استخوان و شاخ ساخته میشوند.
انواع تار
تاریخچه ساز تار نشان دهنده تکامل این ساز در طول زمان است. از این رو امروزه انواع مختلفی از ساز تار ساخته و در اختیار نوازندگان گذاشته میشود. تارها بر اساس کیفیت ساخت، جنس چوب، ظرافت کار و صدای آنها به انواع مختلفی تقسیم میشوند.
- تار مشقی: این نوع تار برای افراد مبتدی که در ابتدای راه یادگیری نواختن تار هستند، مناسب است. قیمت تارهای مشقی بهطور قابل توجهی پایینتر از تارهای دیگر است و از نظر کیفیت ساخت در سطح پایینی قرار دارند. با توجه به قیمت مناسب، تارهای مشقی گزینه مناسبی برای تمرین هستند و نوازنده مبتدی میتواند بدون دغدغه خاطر نواختن را یاد بگیرد و پس از مدتی که به مهارت کافی رسید، تار بهتری برای خود تهیه کند.
- تار معمولی: قیمت تارهای معمولی، متوسط است و در مقایسه با تارهای مشقی، از نظر کیفیت و ظرافت ساخت در سطح بالاتری قرار دارند. تار معمولی از تار مشقی کیفیت ساخت بالاتری دارد و برای نوازندگان تازهکار و علاقهمندان جدی این ساز مناسب است. از این نوع تار میتوان برای تمرینهای مداوم و همچنین اجراهای کوچک استفاده کرد.
- تار حرفهای: قیمت تارهای حرفهای بهطرز قابلتوجهی بالاتر از تارهای مشقی و معمولی است و بهدلیل ظرافت ساخت و کیفیت بالا، برای نوازندگان مبتدی و یا تمرینهای مداوم مناسب نیستند. تارهای حرفهای بهترین نوع تار هستند و از بالاترین کیفیت ساخت برخوردارند. این نوع تارها برای استادان و نوازندگان چیرهدست که بهدنبال صدایی بینظیر و ظرافت در نواختن هستند، ساخته میشوند. تارهای حرفهای برای ضبط استودیویی و برگزاری کنسرت، مورد استفاده قرار میگیرند.
جامع ترین راهنمای خرید تار
یادگیری و شروع نوازندگی ملزم به خرید تار خوش صدا و خوش دست است. نواختن تار، صبر و حوصله و تمرین مداوم را میطلبد، اما در نهایت لذتی وصفناپذیر به ارمغان خواهد آورد. با نواختن این ساز اصیل ایرانی، نه تنها به میراث فرهنگی خودمان احترام میگذاریم، بلکه به آرامش و لطافت روحمان نیز کمک میکنیم.
نواختن تار
تار، سازی اصیل و پرآوازه در موسیقی ایرانی، با صدایی گرم و دلنشین، همواره نغمههای دلانگیزی را به گوش شنوندگان خود رسانده است. نواختن این ساز ظریف و خوشصدا، نیازمند مهارت و ظرافت خاصی است که با تمرین و ممارست میتوان به آن دست یافت. تارنوازان برای نواختن این ساز، چه در حالت نشسته روی زمین و چه بر روی صندلی، تار را به صورت افقی بر روی ران خود قرار میدهند. انگشتان یک دست بر روی پردهها حرکت میکنند و با فشردن آنها در جای مناسب، نتهای مختلف را به صدا در میآورند. دست دیگر نوازنده نیز به کمک مضرابی ظریف، به سیمهای تار زخمه میزند و بدین ترتیب، ملودیهای دلنشین و شورانگیز خلق میشوند.
تار بهدلیل وسعت و ظرافتهای منحصر به فردش، سازی چالشبرانگیز محسوب میشود و تسلط بر نواختن آن نیازمند تمرین و پشتکار فراوان است. نوازندگان تار با تکیه بر خلاقیت و ذوق هنری خود، میتوانند نغمههای بدیعی را خلق کنند و شنوندگان را به سفری در دنیای موسیقی ایرانی برده و احساسات مختلف را در آنها برانگیزند.
ویژگیهای یک تار با کیفیت
خرید تار مناسب، چه برای نوازندگان مبتدی و چه برای حرفهایها، امری بسیار حائز اهمیت است. چرا که کیفیت ساز تاثیر مستقیمی بر روی روند یادگیری و لذت نوازندگی دارد.
- کاسه: کاسه تار بهطور معمول از چوب توت سیاه یا گردو ساخته میشود. توت مرغوب، دارای تراکم بالا، وزن متناسب و رگههای ظریف و یکدست است. کاسه باید دارای تقارن هندسی و ضخامت آن در تمام نقاط یکسان باشد. چنانچه کاسه تار بهصورت اصولی ساخته شود صدایی گرم، پرحجم و عاری از هرگونه نویز دارد.
- دسته تار: دسته تار معمولا از چوب گردو یا فوفل ساخته میشود. این چوبها باید کهنه و خشک بوده و تراکم بالایی داشته باشند. سطح دسته باید کاملا صاف، صیقلی و بدون هیچگونه گره، ترک یا ناهمواری ساخته شود. همچنین قطر دسته میبایست به گونهای باشد که نوازنده بهراحتی بتواند انگشتان خود را بر روی آن حرکت دهد.
- سرپنجه: سرپنجه تار از جنس استخوان یا شاخ حیوانات ساخته میشود. این قطعه باید به دقت تراشیده شده باشد و هیچگونه پلیسه یا ناهمواری در آن مشاهده نشود. یک سرپنجه مناسب به گونهای طراحی میشود که سیمها به درستی در آن مهار شده و از لرزش و ارتعاش آنها جلوگیری کند.
علاوه بر تمام این موارد وزن تار باید متناسب بوده و نوازنده در هنگام نواختن آن احساس سنگینی یا سبکی بیش از حد نکند. صدای تار در تمام نتها شفاف و رسا باشد و هیچگونه نویزی در آن مشاهده نشود. سازی را انتخاب و خریداری کنید که با سبک موسیقی مورد علاقهتان در تضاد نباشد.
خرید تار مناسب
با توجه به مطالبی که تا به اینجا در جامع ترین راهنمای خرید تار عنوان شد، انتخاب اولین ساز، بهخصوص برای سازی مانند تار که نقش مهمی در تربیت شنیداری موسیقی نوازنده دارد، امری بسیار حائز اهمیت است. چرا که ساز نامناسب میتواند انگیزه یادگیری را از بین برده و حتی باعث ایجاد عادات غلط نوازندگی در هنرجو شود. برخی افراد تصور میکنند که تار مشقی بهدلیل قیمت ارزانتر، گزینه مناسبی برای شروع یادگیری است. تارهای مشقی بهدلیل کیفیت پایین ساخت، از نظر صدا دهی ضعیف بوده و در بسیاری از موارد دارای مشکلات فنی مانند ناهمواری دسته، کاسه نامتقارن و مشکلات در قسمت خرک و گوشیها هستند. نواختن با چنین سازی نه تنها لذت بخش نیست، بلکه میتواند باعث دلزدگی هنرجو و حتی آسیب به شنوایی شود.
با وجود قیمت پایینتر، تار مشقی بهدلیل معایب ذکر شده، لزوما بهترین گزینه برای مبتدیان نیست. از این رو بهتر است به جای خرید تار مشقی، بودجه خود را افزایش دهید و تار باکیفیتتری تهیه کنید. به یاد داشته باشید که اولین تار، همراه شما در ابتدای مسیر یادگیری موسیقی خواهد بود. با کمی دقت، سازی را انتخاب کنید که از نواختن آن لذت ببرید و انگیزهتان را برای ادامه مسیر افزایش دهد.