سه تار از جمله ساز های اصیل ایرانی است که محدوده صوتی نرم و پایینی دارد و از آن بیشتر در تک نوازی یا دو نوازی استفاده می شود. این ساز، بدنه ای گلابی شکل دارد که دسته بلندی به آن متصل است و با وجود داشتن 4 سیم به آن سه تار می گویند. این ساز در ابتدا 3 سیم داشت؛ اما حدود 150 سال پیش شخصی به نام مشتاق علی شاه، برای بهتر شدن طنین ساز سیم چهارم را به آن اضافه کرد. جالب است بدانید که این ساز به ظاهر ساده، انواع مختلفی دارد و هر یک از مدل های آن ویژگی های خاص خود را دارند. ما در این مقاله انواع سه تار را بررسی می کنیم.
سه تار کاسه یک تکه
همانطور که از نام این نوع از انواع سه تار پیداست، برای ساخت آن به یک تکه چوب، ترجیحا درخت توت، احتیاج دارید. سه تار کاسه یک تکه تنها از یک قطعه چوب ساخته می شود و به همین دلیل اگر چوب شما خیلی خشک باشد، چوب شما در حین کار ترک بر می دارد. در این صورت در هنگام ساخت سه تار مشکل ایجاد می شود و قطعه چوب به هدر می رود.
سه تار کاسه یک تکه صدای زیبایی دارد و سازی باکیفیت و یکدست است. چوب این نوع سه تار بسیار مرغوب و سبک است و نوازنده در حین نواختن احساس راحتی بسیار زیادی دارد. سه تار کاسه یک تکه 25 تا 28 پرده دارد که از نخ های مصنوعی و روده حیوانات ساخته شده است. همین موضوع باعث می شود که نوازنده به خوبی سیم های ساز را بنوازد.
حواستان باشد که سه تار کاسه یک تکه نسبت به دیگر انواع سه تار قیمت بیشتری دارند؛ زیرا ساخت آن ها به دقت و زمان بیشتری نیاز دارد. البته این نوع سه تار با کیفیت بالایی که دارد ارزش خرید دارد. به همین دلیل اگر نوازنده حرفه ای هستید و می خواهید یک سه تار باکیفیت و بادوام بخرید، این نوع ساز را انتخاب کنید.
سه تار کاسه لا ترک
سه تار کاسه لاترک از انواع سه تار است که در آن چند قطعه چوب به هم چسبانده می شوند. این چوب ها شکل های متفاوتی دارند و قبل از ساخت سه تار بریده شده اند. قیمت این ساز نسبت به سه تار کاسه یک تکه مقرون به صرف تر است و برای افراد تازه کار بسیار مناسب است. جنس این ساز نیز از درخت توت است و مقاومت زیادی دارد. سه تار بختیاری و عظیمی و نظری از انواع سه تاری هستند که کاسه آن ها لا ترک است.
سه تار کاسه کوچک
سه تار کاسه کوچک براساس الگوی استاد هاشمی است و صدای آن تیز و شفاف است. قطر دهانه کاسه سه تار کاسه کوچک 14 تا 14.5 سانتی متر است. استاد هایی مانند جلال ذوالفنون و بهداد بابایی از سه تار کاسه کوچک برای نواختن استفاده می کردند. توصیه می شود که افراد تازه کار این نوع سه تار را برای نواختن انتخاب کنند؛ زیرا مشق کردن با این ساز راحت تر است و در طولانی مدت دست کمتر خسته می شود.
سه تار کاسه بزرگ
سه تار کاسه بزرگ براساس الگوی استاد مهدی کمالیان ساخته است و در میان انواع سه تار، صدای آن بم تر است. قطر دهانه این نوع سه تار 16 تا 16.5 سانتی متر است. استاد محمدرضا لطفی و استاد احمد عبادی این نوع سه تار را می نواختند. همانطور که متوجه شدید تفاوت بین اندازه سه تار کاسه بزرگ و سه تار کاسه کوچک زیاد نیست و پی بردن به تفاوت صدا و ظاهر ساز هم برای هنرجویان مبتدی آسان نیست و این دو کاسه برتری خاصی نسبت به یکدیگر ندارند و انتخاب آن به سلیقه نوازنده بر میگیردد.
سه تار کتابی، زیر عبایی یا کاسه تخت
شاید نام این نوع از انواع سه تار و تاریخچه ساخت آن برای شما جالب باشد. سه تار کتابی یا کاسه تخت گونه ای از سه تار است که در آن کاسه سه تار به طور صاف ساخته می شود و دسته آن کوتاه تر از دیگر انواع سه تار است. در زمان هایی که موسیقی ممنوع بود و نوازندگان در هنگام حمل و نقل ساز دچار مشکل بودند، این ساز ساخته شد. این ساز به سادگی و در زیر عبا حمل می شد و به همین دلیل نوازندگان در هنگام حمل این ساز دچار مشکل نمی شدند. بعد از کمتر شدن محدودیت های موسیقی، سه تار کتابی همچنان باقی ماند؛ اما کمتر مورد استفاده قرار گرفت. این سه تار به علت ظاهر خاصی که دارد، صدایی خشک و گرفته دارد و صدای آن به صدای واقعی سه تار شبیه نیست.
سه تار پوستی
این نوع از انواع سه تار قالبی بزرگ تر دارد و روی صفحه حفره ای به شکل قلب وجود دارد. پوست بر روی حفره به شکل قلب کشیده شده است و خرک ساز بر روی پوست قرار گرفته است. سه تار پوستی ساخته محمد نوایی معروف به عشقی است که یکی از سازندگان معروف سه تار است. البته در بعضی از انواع سه تار پوستی حفره به شکل قلب نیست.
سه تار سرپنجه طاووسی
این نوع سه تار را استاد قنبری مهر ابداع کرده است و نام های دیگری مانند سرپنجه جدید و سرپنجه پیچی دارد. استاد ابراهیم قنبری مهر در دهه 1360 سرپنجه ساز هایی مانند تار و سه تار را تغییر داد. سرپنجه های قبلی از نظر ظاهری زیبا نبودند و زاویه کشش سیم ها در آن ها مشکل داشت. همچنین زمان تعویض سیم سه تار با سرپنجه های قدیمی طولانی بود. به همین دلیل این نوع سرپنجه مورد استقبال ویژه ای قرار گرفت.
بعضی نوازندگان تصور می کنند سرپنجه های معمولی بهتر از سرپنجه های طاووسی هستند؛ اما کوک ساز با سرپنجه ابداعی استاد قنبری مهر راحت تر است. برای مثال استاد حسین علیزاده از سه تارهایی هایی با سرپنجه طاووسی یا قنبری در اجرا های خود بهره گرفتند.
جمع بندی
در این مقاله سعی کردیم شما را با انواع سه تار آشنا کنیم و بهترین و با کیفیت ترین سه تار های ایران را بشناسیم. خاطرتان باشد کیفیت سازی که چوب درخت آن دو سال پیش بریده شده است قابل مقایسه با سازی نیست که برای ساخت آن از چوب بریده شده بیست سال گذشته استفاده می شود. به عبارت ساده تر هر چه قدمت چوب ساز بیشتر باشد، کیفیت آن بالا تر و صدایی که از آن تولید می شود گوش نواز تر است. چوب نیز مهم ترین ماده استفاده شده در ساخت کاسه سه تار است و باید در هنگام خرید به نوع آن توجه ویژه ای داشته باشید.