مقدمه
در موسیقی غنی ایران، سازهای زهی جایگاه ویژه‌ای دارند. در میان این سازها، تنبور و دیوان از محبوب‌ترین و پرکاربردترین سازها به شمار می‌روند. هرچند این دو ساز در نگاه اول شباهت‌هایی به یکدیگر دارند، اما تفاوت‌های ظریف و اساسی در ساختار، نواخت و رپرتوار آن‌ها وجود دارد. از این رو در این فرصت قصد داریم تفاوت تنبور و دیوان را مورد بررسی قرار دهیم.
معرفی اجمالی ساز دیوان
پیش از پرداختن به تفاوت تنبور و دیوان، ابتدا می‌بایست با این دو ساز به‌طور جداگانه آشنا شویم. دیوان، سازی زهی مضرابی، از خانواده تنبور، با ظاهری شبیه به سه تار، اما با ابعاد بزرگتر، صدایی رسا و حجیم را به گوش جان مخاطبان می‌رساند. این ساز که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، حامل نغمه‌های حماسی و اصیل این خطه از ایران زمین است. تاریخچه دقیق پیدایش ساز دیوان مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که از حدود 400 سال پیش در کردستان نواخته می‌شود و در حال حاضر در کردستان ترکیه، عراق، ایران و سوریه رواج دارد. دیوان در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود که به سه دسته اصلی جُرا، باغلاما دسته کوتاه (چوغور) و دیوان تقسیم می‌گردد. هر کدام از این انواع، ابعاد و صدای خاص خود را دارند.
کاسه، دسته، سیم‌ها، گوشی‌ها و مضراب اجزاء اصلی تشکیل دهنده ساز دیوان هستند. کاسه معمولا از جنس چوب توت و دسته از جنس چوب گردو یا توت ساخته می‌شود. دیوان 7 یا 9 سیم دارد که از جنس فلز یا روده حیوان هستند و با 7 گوشی کوک می‌شوند. دیوان با مضراب پلاستیکی به صدا در می‌آید و نوازنده در حین نواختن، انگشت میانی خود را به کاسه ساز می‌کوبد. از دیوان برای اجرای موسیقی‌های سنتی کردی، حماسی و عرفانی استفاده می‌شود. این ساز همچنین در روایت داستان‌ها و حماسه‌های کردی کاربرد دارد و نقش مهم در فرهنگ اقوام کرد ایفا می‌کند. نوازندگان چیره دست بسیاری در نواختن دیوان مهارت دارند. از جمله مشهورترین این نوازندگان می‌توان به شوان پرور، حسن شاکری، اردال ارزنجان، دیار درسیم و اورهان گنجه‌بای اشاره کرد.
بررسی ساز تنبور
تنبور، سازی زهی-زخمه‌ای با قدمتی کهن، از جمله سازهای اصیل ایرانی است که در نواحی یارسان‌نشین از جمله کردستان، کرمانشاه، لرستان و همدان رواج دارد. ساز تنبور که به "شاه‌خوشین" نیز مشهور است، از نظر ظاهری شبیه به سه‌تار، اما با دسته‌ای بلندتر و کاسه‌ای گلابی‌شکل می‌باشد. قدمت تنبور به هزاران سال پیش می‌رسد و شواهد باستان‌شناسی حاکی از وجود این ساز در دوران پیش از اسلام دارند. در کتب و رسالات موسیقی‌دانان ایرانی مانند فارابی، ابن سینا و صفی‌الدین ارموی نیز به این ساز اشاره شده است.
ساز تنبور از اجزای مختلفی از جمله کاسه، دسته، صفحه، خرک، سیم‌گیر، وترها و دستان تشکیل شده است. کاسه تنبور معمولا از چوب توت ساخته می‌شود و در دو نوع یکپارچه و ترکه‌ای وجود دارد. دسته تنبور بلند و چوبی است و بر روی آن 13 یا 14 پرده (دستان) بسته می‌شود. در ساخت صفحه تنبور از چوب توت یا گردو استفاده می‌گردد و بر روی آن سوراخ‌هایی برای خروج صدا تعبیه شده است. خرک وظیفه انتقال ارتعاشات سیم‌ها به صفحه را بر عهده دارد. سیم‌گیر برای مهار سیم‌ها در انتهای صفحه مورد استفاده قرار می‌گیرند. وترهای تنبور از جنس فلز (معمولا فولاد) هستند و در دو نوع سیم اصلی و سیم واخوان نواخته می‌شوند. دستان‌ها از جنس روده گوسفند هستند و برای تغییر ارتفاع صدا بر روی دسته قرار می‌گیرند.
نواختن تنبور
ساز تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند. نوازنده با انگشتان خود بر سیم‌ها زخمه می‌زند و ملودی‌های مختلف را خلق می‌کند. تنبور دارای رپرتوار موسیقی غنی و متنوعی است که شامل مقام‌های مختلف عرفانی و حماسی می‌شود. شهرستان دالاهو در استان کرمانشاه به‌عنوان "شهر ملی تنبور" به ثبت رسیده است. این شهر به دلیل سابقه دیرینه در ساخت و نواختن تنبور، به عنوان خاستگاه این ساز معرفی می‌شود. از جمله نوازندگان مشهور تنبور می‌توان به سید خلیل عالی‌نژاد، کیخسرو و سهراب پورناظری، علی‌اکبر مرادی و رامین کاکاوند اشاره کرد.
تفاوت تنبور و دیوان
تفاوت تنبور و دیوان از نظر تاریخی قابل توجه است. ساز تنبور قدمت بسیار بیشتری نسبت به دیوان دارد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تنبور از هزاران سال پیش در ایران نواخته می‌شده، در حالی که دیوان قدمتی حدود 400 ساله دارد. تنبور بیشتر در نواحی یارسان‌نشین مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان و همدان رواج دارد، در حالی که دیوان در کردستان ترکیه، عراق، ایران و سوریه نواخته می‌شود.
تفاوت تنبور و دیوان از نظر کوک
کوک ساز تنبور و دیوان با یکدیگر متفاوت است. تنبور در کوک‌های مختلفی نواخته می‌شود، اما کوک رایج آن "لا-ر-دو-سل-می-لا-رِ" است. کوک دیوان در مناطق مختلف نیز تفاوت دارد، اما به‌طور کلی کوک‌های "ر-لا-می-سل-دو-ر-لا" یا "می-لا-رِ-دو-سل-می-لا" مورد استفاده قرار می‌گیرند. علاوه بر این تنبور به‌طور معمول 4 سیم دارد، در حالی که در دیوان از 7 یا 9 سیم استفاده می‌شود.
تفاوت تنبور و دیوان در نواختن
ساز تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون مضراب مصنوعی می‌نوازند، در حالی که دیوان با مضراب پلاستیکی نواخته می‌شود. صدای تنبور ظریف‌تر و عمیق‌تر از صدای دیوان است. دیوان صدایی رساتر و حجیم‌تر دارد. تنبور بیشتر برای اجرای مقام‌های عرفانی و حماسی استفاده می‌شود، در حالی که دیوان بیشتر برای نواختن موسیقی‌های شاد کاربرد دارد.
مقایسه تنبور و دیوان از نظر ویژگی‌های ظاهری
اگرچه ساز تنبور و دیوان شباهت‌های ظاهری زیادی به هم دارند، اما با دقت می‌توان تمایزاتی را میان آن‌ها مشاهده کرد. دیوان به‌طور کلی از تنبور ابعاد بزرگتری دارد. کاسه دیوان پهن‌تر و عمیق‌تر از کاسه تنبور می‌باشد و دسته آن نیز بلندتر است. کاسه تنبور معمولا از جنس چوب توت یکپارچه ساخته می‌شود. اگرچه در مواردی ترکه‌های چوب توت نیز در ساخت آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. شکل کاسه تنبور بیشتر شبیه به گلابی است. از سوی دیگر کاسه دیوان از جنس چوب توت بوده و به دو صورت یکپارچه و ترکه‌ای ساخته می‌شود. شکل کاسه دیوان بیشتر گرد یا بیضی است. دسته تنبور بلند و چوبی می‌باشد و در دو نوع صاف و گوشی‌دار ساخته می‌شود. در حالی که دسته دیوان در مقایسه با تنبور ضخیم‌تر است. در ساز دیوان معمولا از گوشی‌های فلزی برای کوک کردن سیم‌ها استفاده می‌شود. دستان تنبور از جنس روده گوسفند هستند و برای تغییر ارتفاع صدا بر روی دسته بسته نصب می‌گردند. این درحالیست که دیوان فاقد دستان است.