مقدمه
سنتور و قانون دو ساز زهی-زخمه‌ای اصیل هستند که هر یک با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایرانی دارند. اگرچه هر دو ساز توسط ارتعاش سیم‌ها تولید صدا می‌کنند، اما تفاوت‌های ساختاری و تکنیکی آن‌ها، آوا و قابلیت‌های موسیقایی متمایزی را به وجود آورده است. در این فرصت قصد داریم، به بررسی دقیق تفاوت ساز سنتور و قانون بپردازیم و به شما کمک کنیم تا شناخت عمیق‌تری از دنیای پیچیده و زیبای موسیقی ایرانی پیدا کنید.
سنتور و قانون هر دو سازهای زهی زخمه‌ای هستند که صدا از طریق ضربه به سیم‌ها تولید می‌شود.
تفاوت ساز سنتور و قانون
تفاوت ساز سنتور و قانون از جنبه‌های مختلف، از جمله تاریخچه و ریشه‌های فرهنگی آن‌ها قابل توجه است. سنتور به‌عنوان یک ساز باستانی، از دیرباز در موسیقی ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته و قدمت زیادی دارد. برخی از منابع تاریخی، سنتور را به تمدن‌های باستانی بین‌النهرین نسبت می‌دهند که به مرور زمان در فرهنگ‌های مختلف ایرانی و هندی گسترش یافته است.
قانون یکی از سازهای کهن و مهم در موسیقی خاورمیانه است که پیشینه غنی دارد. ابونصر محمد بن محمد فارابی، فیلسوف و موسیقی‌دان برجسته ایرانی، در حدود هزار سال پیش، ساز قانون را با ۴۵ سیم اختراع کرد. فارابی این ساز را در کتاب مشهور خود «کتاب موسیقی کبیر» به تفصیل توصیف می‌کند. وی در این کتاب، ساختار و اصول نواختن قانون را شرح داده و به بررسی دقیق ویژگی‌های صوتی و تکنیکی آن می‌پردازد. در برهه‌ای از زمان، ساز قانون در میان ایرانیان مورد کم لطفی قرار گرفت، اما به یکی از سازهای اصلی در موسیقی عربی و ترکی تبدیل شد و تاثیرات فراوانی بر سایر سازهای زهی منطقه از خود بر جا گذاشت.
نت‌نویسی ساز سنتور با کلید سل است، اما قانون با دو حامل، یکی با کلید فا و دیگری با کلید سل نوشته می‌شود.
مقایسه ساز سنتور و قانون از نظر ساختار
یکی دیگر از جنبه‌های مهم در تفاوت ساز سنتور و قانون، ساختار کلی و مواد مورد استفاده در ساخت این دو ساز است. سنتور، سازی به شکل ذوزنقه متساوی الساقین می‌باشد که عمدتا از چوب ساخته شده و سیم‌های آن به‌صورت افقی روی جعبه صوتی قرار گرفته‌اند. سنتور دارای ۷۲ سیم است که شامل ۳۶ سیم زرد رنگ که از جنس مس یا برنج هستند و در گروه‌های چهارتایی بر روی ۹ خرک، سمت راست قرار می‌گیرند. ۳۶ سیم دیگر سفید رنگ و از جنس فلز فنری هستند که بر روی ۹ خرک سمت چپ قرار دارند.
از سوی دیگر، ساز قانون دارای ساختاری به شکل ذوزنقه قائم الزاویه است که سیم‌های آن به‌صورت افقی بر روی جعبه صوتی کشیده شده‌اند. قانون دارای ۸۲ سیم است که از جنس‌هایی مانند نایلون یا ابریشم روکش‌دار ساخته می‌شوند. در قسمت بم ساز، سیم‌ها از ابریشم روکش‌دار ساخته شده‌اند و به‌طور معمول در دسته‌های سه‌تایی کوک می‌گردند. اگرچه این دسته‌بندی ممکن است به‌صورت تکی یا دوتایی نیز باشد. این تنوع در جنس و تعداد سیم‌ها، به ساز قانون صدایی گسترده‌تر و انعطاف‌پذیرتر می‌بخشد.
در ساز سنتور، ۱۸ خرک جداگانه وجود دارد که هر کدام برای یک نت خاص تنظیم شده‌اند. این خرک‌ها از چوب ساخته می‌شوند و سطح بالایی آن‌ها با فلز پوشیده شده تا سیم‌ها به خوبی روی آن‌ها قرار گیرند. در مقابل، خرک ساز قانون به شکل یکپارچه طراحی شده و تنها در یک طرف ساز قرار گرفته است. این خرک بر روی یک پوست نصب می‌شود که به‌طور مستقیم در کیفیت صدای تولیدی تاثیر می‌گذارد. سطح این خرک نیز با استخوان پوشیده شده تا سیم‌ها به راحتی بر روی آن بلغزند.
تفاوت ساز سنتور و قانون در ساختار و محل قرارگیری ماشین‌های کوک
تفاوت ساز سنتور و قانون از نظر نحوه کوک و تنظیم صدا
تفاوت ساز سنتور و قانون در نحوه کوک و تنظیم صدا نیز مشهود است. سنتور به‌دلیل تعداد زیاد سیم‌ها و ساختار خاص خود، نیاز به دقت فراوان در کوک دارد. این ساز دارای ۷۲ ماشین کوک فلزی است که در ۱۸ ردیف ۴ تایی در سمت راست جعبه صوتی قرار گرفته‌اند. علاوه بر این خرک‌ها هر کدام برای یک نت خاص تنظیم می‌شوند. این موضوع باعث شده که تغییرات کوک در هنگام نواختن سنتور چندان راحت نباشد.
در ساز قانون، ماشین‌های کوک از جنس چوب ساخته می‌شوند. این ماشین‌ها به نوازنده اجازه می‌دهند تا کوک سیم‌ها را بر اساس نیاز تغییر دهد. این ویژگی باعث شده که قانون برای اجرای قطعاتی که نیاز به تغییرات سریع در کوک دارند، مناسب‌تر باشد. انعطاف‌پذیری در کوک، یکی از دلایل اصلی محبوبیت قانون در موسیقی عربی و ترکی است.
در ساز سنتور، ۷۲ میله فلزی به‌عنوان سیم‌گیر در سمت چپ ساز قرار دارند که سیم‌ها به آن‌ها گره می‌خورند. این میله‌ها در دسته‌های چهارتایی تنظیم شده‌اند و تعداد آن‌ها دقیقا برابر با تعداد سیم‌های سنتور است. در مقابل، در ساز قانون، سیم‌گیرها به شکلی متفاوت طراحی شده‌اند.
خرک ساز سنتور چوبی است و سیم‌ها از روی یک مفتول فلزی عبور می‌کنند تا صدای شفاف‌تری ایجاد شود.
مقایسه ساز سنتور و قانون از نظر نحوه نواختن و تکنیک‌های اجرایی
نحوه نواختن یکی دیگر از جنبه‌های مهم تفاوت ساز سنتور و قانون است. سنتور با استفاده از دو مضراب چوبی که در دستان نوازنده قرار می‌گیرد، نواخته می‌شود. این مضراب‌ها با نمد پوشیده شده‌اند تا صدایی ملایم و دلنشین تولید کنند. نوازنده با ضربه زدن مضراب‌ها بر روی سیم‌ها، صدای خاصی ایجاد می‌کند که شفاف و تیز است.
در مقابل، ساز قانون با انگشتان نوازنده و با استفاده از زخمه‌های فلزی یا ناخن‌های مصنوعی نواخته می‌شود. از این رو صدای تولیدی قانون نرم و لطیف است. یکی از ویژگی‌های برجسته در نواختن قانون، توانایی اجرای گلاید یا لغزش انگشتان بر روی سیم‌ها می‌باشد که صدایی پیوسته و دلنشین تولید می‌کند.
مضراب ساز سنتور از چوب گردو یا شمشاد ساخته می‌شود و به طول 22 سانتی‌متر است.
دامنه صدایی و نقش موسیقایی
تفاوت ساز سنتور و قانون در دامنه صدایی و کاربرد موسیقایی آن‌ها نیز بسیار حائز اهمیت است. سنتور به‌دلیل تعداد زیاد سیم‌ها و قابلیت کوک کردن هر خرک به یک نت خاص، دامنه صدایی وسیعی دارد و می‌تواند ملودی‌های پیچیده و گسترده‌ای را اجرا کند. صدای سنتور شفاف، تیز و پر طنین است و در موسیقی سنتی ایرانی، برای اجرای قطعات پرجنب‌وجوش و ملودی‌های سریع به‌کار می‌رود.
در مقابل، ساز قانون با دامنه صدایی محدودتر، اما تکنیک‌های نواختن خاص، بیشتر برای اجرای ملودی‌های ملایم و آرامش‌بخش مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدای نرم و لطیف قانون، به ویژه در موسیقی عربی و ترکی، جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز بیشتر در قطعاتی که نیاز به تغییرات لطیف در کوک و ملودی دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.