دلارام

مقدمه

سه تار یکی از سازهای زهی و مضرابی اصیل ایرانی است که در موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز با صدای لطیف و دل‌نشین خود، نقش مهمی در اجراهای تکنوازی و همچنین همراهی در گروه‌های موسیقی سنتی ایفا می‌کند. ساز سه تار به‌واسطه سادگی در ساختار و عمق صدای معنوی که به موسیقی ایرانی می‌بخشد، همواره مورد توجه نوازندگان و علاقه‌مندان موسیقی قرار داشته‌است. تاریخچه کامل ساز سه تار به‌طور عمیقی با تحولات فرهنگی و تاریخی ایران پیوند خورده‌است.

پیدایش ساز سه تار به زمان‌های باستان و پیش از اسلام باز می‌گردد.

جایگاه ساز سه تار در موسیقی ایران

از دوران باستان تا عصر معاصر، ساز سه تار از طریق دگرگونی‌ها و تغییرات گوناگون در طراحی و نواختن به‌شکل امروزی خود رسیده‌است. این تحول به‌دلیل نقش برجسته این ساز در موسیقی سنتی ایران می‌باشد. در بررسی تاریخچه کامل ساز سه تار، می‌توان به نکات بسیاری از جمله تاثیرات فرهنگی و هنری و تغییرات فنی و تکنیکی که در طول قرون بر این ساز اعمال شده، پرداخت. از نوازندگان برجسته‌ای که در طول زمان به گسترش و تکامل ساز سه تار کمک کرده‌اند تا تکنیک‌های نوازندگی که طی قرون به تدریج توسعه یافته‌اند، همه بخش‌هایی از این تاریخچه غنی را تشکیل می‌دهند.

بسیاری از عارفان و صوفیان، برای بیان احساسات معنوی و دست یافتن به حالت‌های روحانی از ساز سه تار استفاده کرده‌اند. این ویژگی باعث شده که سه تار به نمادی از موسیقی عرفانی تبدیل شود. تاریخچه کامل ساز سه تار نه‌تنها شامل تحولات ساختاری و تکنیکی این ساز می‌شود، بلکه بازتابی از تغییرات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی ایران در طول زمان است. در ادامه، تاریخچه کامل ساز سه تار را به شکلی دقیق‌تر مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ساز سه تار بیشتر برای تک‌نوازی و گاه برای همراهی در گروه‌نوازی استفاده می‌شود.

تاریخچه کامل ساز سه تار

ساز سه تار یکی از مهم‌ترین و اصیل‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است که به‌خاطر صدای ظریف و پرمعنا، همواره در میان طبقات مختلف جامعه جایگاه ویژه‌ای داشته‌است. این ساز، که از خانواده سازهای زهی و زخمه‌ای به‌شمار می‌رود، از گذشته تا به امروز دچار تغییرات و تحولات زیادی شده‌است. برای درک بهتر تاریخچه کامل ساز سه تار، می‌توان سیر تحول آن را به چهار دوره مهم، باستان و پیش از اسلام، پس از اسلام، دوران صفویه و قاجاریه، و دوران معاصر تقسیم کرد. هر کدام از این دوره‌ها نقش مهمی در تکامل این ساز داشته و تاثیرات فرهنگی و تاریخی خاص خود را بر جای گذاشته‌اند.

در سمت راست و پایین تصویر یک زن نوازنده دوره صفویه که ساز سه تار را در دست دارد نقاشی شده‌است.

رد پای ساز سه تار در دوران باستان و پیش از اسلام

با توجه به تاریخچه کامل ساز سه تار، ریشه‌های این ساز را می‌توان در دوران باستان و پیش از اسلام جستجو کرد. برخی محققان بر این باورند که سه‌تار از سازهای بربط و تنبور در ایران باستان تکامل یافته‌است. بربط یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی ایران است که شباهت‌های زیادی به سه‌تار دارد. این ساز در دوره‌های هخامنشیان و ساسانیان به‌طور گسترده در دربارها و محافل اشرافی نواخته می‌شد. همچنین در برخی از تمدن‌های باستانی مانند سومر و بابل نیز شواهدی از وجود سازهایی با شکل و ساختار مشابه سه تار دیده می‌شود.

نگاره‌ها و آثار سفالی کشف‌شده در مناطق باستانی ایران، مانند شهر شوش، نشان می‌دهند که سازی مشابه سه تار در دوران هخامنشیان، بیش از دو هزار سال قبل در ایران وجود داشته‌است. فارابی، فیلسوف و موسیقی‌دان مشهور دوران اسلامی، نیز در کتاب خود به سازی اشاره می‌کند که از خانواده تنبور و مشابه سه تار بوده است. این شواهد نشان می‌دهند که تاریخچه کامل ساز سه تار ریشه‌ای عمیق در موسیقی و فرهنگ ایران باستان دارد.

ساز سه تار پس از اسلام

با ورود اسلام به ایران و تغییرات فرهنگی و اجتماعی که پس از آن رخ داد، موسیقی ایرانی نیز تحت‌تاثیر قرار گرفت. در این دوران، موسیقی مقامی و دستگاهی ایران تکامل یافت و سازهای مختلفی مانند تنبور، دوتار و سه تار بیشتر مورد توجه قرار گرفتند. ساز سه تار به دلیل صدای آرام و لطیف خود، در این دوره بیشتر در محافل عرفانی و صوفیانه نواخته می‌شد و بسیاری از عارفان و صوفیان از آن به‌عنوان ابزاری برای ابراز احساسات روحانی و معنوی خود استفاده می‌کردند.

در این دوره، تغییرات مهمی در ساختار و شیوه نوازندگی ساز سه تار صورت گرفت. ساز سه تار، که در ابتدا سه سیم داشت، در این دوره به چهار سیم تکامل یافت. بر اساس نقل‌قول‌های تاریخی، ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌الدین ارموی و سایر موسیقی‌دانان برجسته دوره اسلامی به تکامل این ساز کمک کردند و ضرورت افزایش یک سیم دیگر به ساز سه تار را تشخیص دادند. این تغییر باعث شد که سه تار در دوران پس از اسلام جایگاه مهم‌تری در موسیقی ایرانی پیدا کند و بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

تصویر یک زن نوازنده سه تار متعلق به دوره صفویه.

دوران صفویه و قاجاریه، نقطه عطفی در تاریخچه کامل ساز سه تار

دوران صفویه یکی از مهم‌ترین دوره‌ها در تاریخچه کامل ساز سه تار به‌شمار می‌رود. در این دوره، سازهای ایرانی به‌طور گسترده‌تری در دربار شاهان و محافل اشرافی نواخته می‌شد. ساز شش تار که سیم‌های آن به‌صورت جفت بسته می‌شدند، در این دوران بسیار محبوبیت داشت. این ساز به سه تار نزدیک بود و به‌نوعی پیش‌درآمد ساز سه تار امروزی به حساب می‌آید.

 تحول واقعی ساز سه تار به شکل امروزی‌اش در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار رخ داد. میرزا محمد تربتی خراسانی، معروف به مشتاق علی‌شاه کرمانی، که از درویشان برجسته آن زمان بود، به این ساز علاقه زیادی داشت و سیم چهارم را به آن افزود. این سیم که به سیم مشتاق معروف است، یکی از تغییرات مهمی بود که بر توانایی‌های نوازندگی سه تار تاثیر گذاشت. این تحول باعث شد که سه تار از یک ساز ساده به سازی با قابلیت‌های بیشتر تبدیل شود و صدای آن نیز پویاتر و غنی‌تر گردد.

در دوران قاجار، ساز سه تار توسط موسیقی‌دانان بزرگی مانند میرزا عبدالله فراهانی، غلامحسین درویش خان و علی‌اکبر شیدا بیشتر شناخته شد و در میان مردم رواج یافت. میرزا عبدالله فراهانی با تدوین ردیف موسیقی ایرانی و انتقال آن به شاگردانش، نقش بزرگی در گسترش سه تار و نواختن آن ایفا کرد. این دوره را می‌توان دوره بلوغ و رشد سه تار در موسیقی ایرانی دانست. درویش خان نیز یکی از شاگردان برجسته او بود که در ترویج این ساز نقش داشت. در این دوره، همچنین سازندگان سه تار برجسته‌ای مانند استاد فرج‌الله، حاج طایر و سید جلال فعالیت داشتند. این سازندگان با ساخت سه تارهای باکیفیت و اصلاحات در طراحی این ساز، به بهبود کیفیت صدای آن کمک کردند.

ساز سه تار در دوره صفوی و قاجار مورد توجه قرار گرفت.

دوران معاصر و سه تار امروزی

در دوران معاصر، ساز سه تار همچنان به‌عنوان یکی از سازهای برجسته و مهم موسیقی سنتی ایران شناخته می‌شود. نوازندگان بزرگی مانند ابوالحسن صبا، احمد عبادی و جلال ذوالفنون به گسترش و توسعه این ساز کمک شایانی کرده‌اند. ابوالحسن صبا، یکی از برجسته‌ترین موسیقی‌دانان ایرانی، با تدریس و نواختن ساز سه تار، نسل جدیدی از نوازندگان را آموزش داد و به شهرت این ساز کمک کرد.

احمد عبادی، فرزند میرزا عبدالله، با استفاده از شیوه‌های نوین نوازندگی و خلاقیت در اجرای موسیقی سنتی، سه تار را به اوج شهرت خود رساند. او یکی از اولین نوازندگانی بود که توانست ساز سه تار را در رادیو ایران معرفی کند و نوای آن را به گوش عموم مردم برساند. جلال ذوالفنون نیز با ترکیب موسیقی سنتی و مدرن و برگزاری کنسرت‌های بین‌المللی، به گسترش سه تار در سطح جهانی کمک کرد.

سازندگان سه تار، نیز در حفظ و بهبود این ساز نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در دوران قاجار، سازندگان برجسته‌ای چون استاد فرج‌الله و حاج طایر، سه تارهای باکیفیتی ساختند که هنوز هم نمونه‌هایی از آن‌ها باقی مانده‌است. در دوران معاصر، سازندگانی مانند نریمان آبنوسی، مهدی کمالیان و محمود حکیم هاشمی به بهبود طراحی و کیفیت ساخت سه‌تار کمک کردند. این سازندگان با به‌کارگیری تجربیات و نوآوری‌های خود، باعث شدند سه تار به یکی از پرکاربردترین سازهای ایرانی تبدیل شود.

امروزه، ساز سه تار به‌عنوان ساز خلوت و تامل شناخته می‌شود و بسیاری از نوازندگان حتی در خلوت و تنهایی خود به نواختن آن می‌پردازند. این ساز به‌دلیل صدای لطیف و آرامش‌بخش خود، همچنان در دل علاقه‌مندان به موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

ساز سه تاری که استاد شهریار در بسیاری از اشعارش به آن اشاره کرده‌است.

سیر تکامل سه تار در طول تاریخ

سه تار به‌عنوان یکی از سازهای زهی مضرابی، به خانواده سازهای زخمه‌ای تعلق دارد که شامل سازهایی نظیر تنبور، دوتار و تار نیز می‌شود. برخی محققان معتقدند که سه تار از سازهایی نظیر تنبور و دوتار الهام گرفته شده‌است. این سازها از نظر ساختار کلی شباهت زیادی به سه تار، به‌ویژه در تعداد سیم‌ها و استفاده از زخمه (مضراب) دارند.

تنبور، به‌ویژه در شکل اولیه‌اش که در نواحی غربی ایران و در میان اقوام کرد و لک رایج بود، یکی از سازهای تاثیرگذار بر سه تار بوده‌است. تنبور نیز دارای کاسه گلابی‌شکل و دسته بلند است که با زخمه نواخته می‌شود. سه تار احتمالا از دل این گونه سازهای کهن، به‌ویژه دوتار و تنبور که در فرهنگ‌های مختلف ایرانی استفاده می‌شده، تکامل یافته‌است. همچنین، سه تار از نظر تکنیک نوازندگی، به ساز تار شباهت زیادی دارد. هرچند که بر تار شش سیم بسته می‌شود و سه تار دارای چهار سیم می‌باشد، اما تکنیک‌های مضرابی و انگشت‌گذاری در هر دو ساز مشابه یکدیگر است. برخی از نوازندگان معروف سه‌تار، مانند احمد عبادی و داریوش صفوت، به تبحر در هر دو ساز سه تار و تار مشهور بودند که این ارتباط تکنیکی را بیشتر نمایان می‌سازد.

ساز سه تار در ابتدا همان‌طور که از نامش پیداست، تنها دارای سه سیم بود، اما در دوران‌های بعد، به این ساز یک سیم دیگر افزوده شد و به شکل امروزی چهار سیمی درآمد. گفته می‌شود که این تغییر توسط مشتاق علی‌شاه، عارف و موسیقی‌دان ایرانی، صورت گرفت. او به ساز سه تار سیم چهارمی اضافه کرد که به نام سیم مشتاق معروف است.