مقدمه
تاریخچه تنبک، ساز کوبهای که در میان مردم ایران و خاورمیانه جایگاهی ویژه دارد، به گذشتهای دور بازمیگردد. تنبک یا تمبک که یکی از اصلیترین سازهای موسیقی ایرانی بهشمار میرود، از طبلهای جامشکل محسوب میشود و با صدای گرم و ریتمیک خود، روحی زنده به موسیقی میبخشد. این ساز نهتنها نقش همراهیکننده در موسیقی سنتی ایران را ایفا میکند، بلکه بهعنوان یک ساز مستقل و تکنیکی نیز جایگاهی برجسته یافته است.
با مطالعه تاریخچه تنبک، میتوان به نقشی که این ساز در تاریخ موسیقی ایران و جهان داشته پی برد. این ساز، نهتنها در جشنها و مراسم سنتی ایرانی، بلکه در موسیقی کلاسیک و معاصر نیز جایگاه ویژهای دارد. همچنین با ظهور نوازندگان برجستهای که این ساز را به سطح جدیدی از تکنیک و زیبایی رساندهاند، تنبک توانسته بهعنوان سازی برای تکنوازی و هنرنمایی شخصی مطرح شود.
در ادامه، بهبررسی دقیقتر تاریخچه تنبک، تحولات آن در گذر زمان، تکنیکهای نوازندگی و جایگاه آن در موسیقی معاصر ایران خواهیم پرداخت.
تاریخچه تنبک به دوران پیش از اسلام بازمیگردد و نشانههایی از آن در تمدنهای ایلام و ساسانی دیده میشود.
تاریخچه تنبک
ساز تنبک، که گاه با نامهای تمبک یا ضَرب نیز شناخته میشود، یکی از مهمترین سازهای کوبهای موسیقی سنتی ایران است. این ساز با صدای گرم و ریتمهای پیچیدهاش، نقش محوری در موسیقی ایرانی ایفا میکند. تنبک از منظر ساختار و جنس بهطور مداوم دستخوش تغییراتی بوده است. در گذشته، این ساز را از مواد متنوعی همچون چوب، سفال و فلز میساختند، اما امروزه تقریبا بهطور انحصاری از چوبهای باکیفیت مانند توت و گردو ساخته میشود. صدای منحصربهفرد تنبک، حاصل تعامل پیچیدهای بین پوستی نازک و بدنهای توخالی است که در اثر ضربات انگشتان، طیف وسیعی از اصوات را تولید میکند.
بهطور کلی تاریخچه تنبک را میتوان به سه دوره مهم پیش از اسلام، پس از اسلام و دوران معاصر تقسیم کرد. هر یک از این دورهها نقش تعیینکنندهای در شکلگیری و تکامل این ساز داشتهاند.
تاریخچه تنبک پیش از اسلام
تاریخچه تنبک به دوران باستان و نخستین تمدنهای ایران بازمیگردد. در این دوران، سازهای کوبهای بهعنوان یکی از اصلیترین ابزارهای موسیقی و آیینهای مذهبی بهکار میرفتند. شواهد باستانشناسی نشان میدهد که در تمدن ایلام، هخامنشی و ساسانی سازهایی با ساختار و کارکردی مشابه تنبک امروزی وجود داشتهاند.
در کاوشهای باستانشناسی شهر شوش، پایتخت تمدن ایلام، تصاویری از نوازندگان سازهای کوبهای کشف شده است. این تصاویر نشان میدهد که ایلامیها از ابزارهایی شبیه به ساز تنبک امروزی برای ایجاد ریتم در موسیقی خود استفاده میکردند. این کشف، گواهی بر قدمت و غنای موسیقی در تمدنهای باستانی ایران است. این سازها غالبا در مراسم مذهبی و آیینی بهکار میرفتند و برای ارتباط با نیروهای ماورایی و الهی به صدا درمیآمدند.
در دوران هخامنشیان، سازهای کوبهای همچنان نقش برجستهای در فرهنگ موسیقایی ایران داشتند. ساز تنبک یا گونههای مشابه آن در این دوره بهعنوان سازهایی برای همراهی با موسیقیهای نظامی و آیینی استفاده میشد.
دوران ساسانیان را میتوان نقطه اوج پیشرفت این ساز در دوران باستان دانست. به گفته بسیاری از مورخان، تنبک یا دمبلک یکی از سازهای رایج دربار ساسانی بود. شاهنشاهان ساسانی، بهویژه بهرام گور، علاقه خاصی به موسیقی داشتند و موسیقیدانانی مانند باربد و نکیسا با استفاده از سازهای کوبهای از جمله تنبک، دربار ساسانی را به یکی از مراکز مهم موسیقی در جهان باستان تبدیل کردند.
سازهایی شبیه به تنبک در دوران ایلامی برای آیینهای مذهبی و درباری استفاده میشدند.
تاریخچه تنبک در دوره اسلامی
با ورود اسلام، موسیقی ایرانی تحتتاثیر فرهنگ اسلامی و عربی قرار گرفت. تاریخچه تنبک در این دوره دستخوش تغییراتی شد، اما این ساز همچنان جایگاه خود را بهعنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی حفظ کرد.
در دوران صفویه، موسیقی ایرانی دوباره شکوفا شد و مورد حمایت حاکمان صفوی قرار گرفت. شاه عباس بزرگ بهعنوان یکی از حامیان بزرگ هنر، به توسعه موسیقی دربار کمک کرد و تنبک به یکی از سازهای اصلی در اجرای موسیقی درباری تبدیل شد. در این دوره، ساختار ساز تنبک دچار تغییراتی گردید و استفاده از چوبهای مرغوب و پوستهای باکیفیت برای تولید صدای بهتر مرسوم شدند. نوازندگان تنبک در این دوره با استفاده از تکنیکهای ساده اما ریتمیک، به اجرای قطعات موسیقی میپرداختند و این ساز را در کنار سازهایی همچون تار، کمانچه و سنتور بهکار میبردند.
تاریخچه تنبک در دوران قاجار به مرحلهای مهم و تعیینکننده رسید. در این دوره، تنبک بهعنوان یکی از سازهای اصلی در موسیقی ایرانی تثبیت و جایگاهی خاص در مجالس موسیقی اشرافی پیدا کرد. ناصرالدینشاه قاجار که علاقه فراوانی به موسیقی داشت، از نوازندگان برجسته برای اجرا در دربار خود دعوت میکرد و تنبک در کنار سازهای ملودیک نقش همراهیکننده داشت.
در این دوره، نوازندگان بزرگی مانند آقاجان شیرازی ظهور کردند که به نوآوری در تکنیکهای نوازندگی ساز تنبک پرداختند. آقاجان شیرازی با استفاده از ترکیب ضربات انگشتان، کف دست و حتی ناخنها، صداهایی متنوع و پیچیده از تنبک استخراج میکرد و به این ساز بُعدی هنری و تکنیکی بخشید. این نوآوریها پایهگذار سبکهای مدرن نوازندگی تنبک در دورههای بعدی شدند.
در دوره قاجار، ساز تنبک بهدلیل رشد موسیقی دستگاهی، نقش برجستهتری پیدا کرد.
تنبک در دوران معاصر
دوران معاصر را میتوان نقطه اوج تکامل و جهانی شدن تاریخچه تنبک دانست. در این دوره، تنبک از ساز همراهیکننده به سازی مستقل و تکنیکی تبدیل شد و توانست جایگاهی ویژه در کنسرتها و اجراهای موسیقی ایرانی و جهانی پیدا کند.
یکی از مهمترین چهرههای تاریخ معاصر ساز تنبک، حسین تهرانی است. او بهعنوان بنیانگذار سبک نوین نوازندگی تنبک شناخته میشود و با نوآوریهای خود، این ساز را از نقشی صرفا همراهیکننده به سازی برای تکنوازی تبدیل کرد. حسین تهرانی در کنسرتهای بزرگ به اجرای تکنوازی تنبک پرداخت و با تلفیق تکنیکهای سنتی و نوین، توانست صدایی منحصربهفرد و تاثیرگذار از این ساز ایجاد کند. حسین تهرانی همچنین با نگارش کتابها و روشهای آموزشی مختلف، به تربیت نسل جدیدی از نوازندگان تنبک کمک کرد و این ساز را به یکی از پایههای اصلی موسیقی سنتی ایران تبدیل کرد.
در دوران معاصر، ساز تنبک نهتنها در ایران، بلکه در سطح بینالمللی نیز شناخته شده است. نوازندگانی همچون محمد اسماعیلی و شیرین پیمانی با اجراهای بینالمللی خود، این ساز را به مخاطبان جهانی معرفی کردهاند. تنبک در جشنوارههای موسیقی سنتی و کلاسیک جهان بهعنوان یکی از نمادهای موسیقی ایرانی بهکار گرفته میشود و در کنار سازهای دیگر، صدایی منحصربهفرد و جذاب ایجاد میکند.
تکنیکهای مدرن نوازندگی ساز تنبک نیز به تنوع و پیچیدگی این ساز افزودهاند. نوازندگان معاصر با استفاده از تکنیکهایی همچون ضربات ترکیبی با کف دست و انگشتان، مالش پوست برای ایجاد افکتهای صوتی و استفاده از بدنه ساز برای تولید صداهای جانبی، صدایی متفاوت و منحصر به فرد از تنبک استخراج میکنند.
محمد اسماعیلی از برجستهترین نوازندگان و اساتید تنبک در موسیقی سنتی ایران میباشد که با تکنیکهای منحصربهفرد و تربیت شاگردان برجسته، تاثیر ماندگاری بر تاریخچه تنبک گذاشته است.
ریشه یابی نام ساز تنبک
یکی از جنبههای مهم در بررسی تاریخچه تنبک، وجه تسمیه و ریشهشناسی نام این ساز است. در مورد این که آیا نام درست این ساز تنبک است یا تمبک و اینکه این نامها از چه ریشهای گرفته شدهاند، دیدگاههای متفاوت و گاه متناقضی وجود دارد.
بهمن رجبی، از نوازندگان برجسته و پژوهشگران ساز تنبک، اعتقاد دارد که نام اصلی این ساز، تنبک بوده و شکل تمبک بهدلیل یک تغییر آوایی طبیعی در زبان فارسی بهوجود آمده است. به گفته او، در زبان فارسی هرگاه حرف «ن» ساکن پیش از حرف «ب» قرار گیرد، معمولا به «م» تبدیل میشود. این پدیده در زبانشناسی به قلب یا ابدال معروف است. بنابراین، بهمن رجبی اعتقاد دارد که تبدیل تنبک به تمبک نیز از همین قاعده پیروی میکند و صورت درستتر و تاریخیتر این ساز، همان تنبک میباشد.
در مقابل، داریوش صفوت، موسیقیدان برجسته و پژوهشگر موسیقی سنتی ایران، میگوید که نام ساز تنبک برگرفته از صدای آن است. به گفته او، واژههای «تُم» و «بک» به دو صدای متمایز این ساز اشاره دارند. تُم صدای بم و عمیقی که از ضربه زدن به مرکز پوست ساز ایجاد و بک صدای زیر و کوتاهی که با ضربه به لبه یا حاشیه پوست تولید میشود. بر اساس این نظریه، نام تمبک بهطور مستقیم به صدای ساز مرتبط بوده و انتخاب آن، انعکاسی از عملکرد صوتی این ساز است.
حسین دهلوی، اعتقاد دارد که طنین هجای «تُم» بهتر از سایر هجاهای مشابه مانند دُم، دُن، تُن و غیره، صدای اصلی ساز تنبک را بازتاب میدهد. به باور دهلوی، از آنجا که صدای بم و قوی حاصل از ضربه به مرکز پوست مهمترین و شاخصترین صدای تمبک است، انتخاب هجا و واژه تمبک، مناسبتر از سایر شکلهاست.
در تاریخچه تنبک، این ساز ابتدا با نامهایی چون دمبلک و دنبک شناخته میشد.
نوازندگان تاثیرگذار در تاریخچه تنبک
تاریخچه تنبک، با نامهای بسیاری از نوازندگان برجسته پیوند خورده است. این هنرمندان در دورههای مختلف، با تکنیکها و خلاقیتهای خود، به ارتقای جایگاه ساز تنبک در موسیقی ایرانی کمک شایانی کردهاند.
نوازندگان ساز تنبک در دوران قاجار و اوایل پهلوی، اگرچه به لحاظ فنی و تکنیکی محدودیتهایی داشتند، اما نقش مهمی در تثبیت جایگاه این ساز در موسیقی ایرانی ایفا کردهاند.
- حاجیخان ضربگیر: حاجیخان از اولین نوازندگان شناختهشده تنبک در دوره قاجار بود. وی بهدلیل تسلط بر ریتمهای پیچیده و هماهنگی با دیگر سازها، جایگاه ویژهای در موسیقی درباری داشت. حاجیخان با ارائه ریتمهای خاص و همراهی با خوانندگان برجسته، نقش مهمی در گسترش تکنیکهای اولیه تنبک ایفا کرد و تاثیر بسزایی در تاریخچه تنبک گذاشت.
- عیسی آقاباشی: عیسی آقاباشی در همراهی با ساز تار و سهتار مهارت زیادی داشت و از جمله نوازندگانی بود که به گسترش تکنیکهای همراهی و بداههنوازی کمک کرد.
- رضاقلیخان نوروزی: رضاقلیخان نوروزی از نوازندگانی بود که تنبک را از یک ساز صرفا همراهیکننده بهسوی یک ساز مستقل ارتقا داد. او در ترکیب ریتمهای پیچیده و متنوع با تنبک مهارت داشت و بهویژه در موسیقی آوازی نقش موثری ایفا کرد.
- ابوالحسن صبا و عبدالله دوامی: هرچند ابوالحسن صبا و عبدالله دوامی بیشتر بهعنوان استادان موسیقی ایرانی شناخته میشوند، اما نقش آنها در پرورش نوازندگان تنبک و تثبیت جایگاه این ساز در موسیقی سنتی ایران انکارناپذیر است. صبا با تدریس اصول موسیقی ایرانی به نوازندگان تنبک، تاثیر عمیقی بر تکنیکهای این ساز داشت.
حسین تهرانی، پدر تنبکنوازی نوین ایران، با ابداع تکنیکهای بدیع و ارائه اولین کلاسهای آموزشی، نقش بیبدیلی در تحول و ارتقای تاریخچه تنبک ایفا کرده است.
ورود به قرن بیستم و دوره پهلوی، نقطه عطفی در تاریخچه تنبک بهشمار میرود. در این دوره، نوازندگان معاصر با خلاقیت و نوآوریهای خود، تنبک را از یک ساز صرفا همراهیکننده به یک ساز تکنواز و مستقل تبدیل کردند.
- حسین تهرانی: حسین تهرانی را میتوان پدر نوازندگی معاصر تنبک دانست. وی با ابداع تکنیکهای جدید همچون ریزهای سرعتی، نواختن ضربات ترکیبی و بداههنوازیهای پیچیده، تنبک را از محدوده مجالس موسیقی سنتی به صحنههای بزرگ موسیقی ایرانی کشاند.
- جهانگیر ملک: جهانگیر ملک از شاگردان حسین تهرانی بود و یکی از برجستهترین نوازندگان معاصر تنبک بهشمار میرود. وی با تسلط بر ریتمهای پیچیده و استفاده از تکنیکهای نوین، به گسترش مرزهای نوازندگی تنبک کمک کرد.
- امیرناصر افتتاح: امیرناصر افتتاح یکی دیگر از شاگردان برجسته حسین تهرانی است که با ترکیب تکنیکهای سنتی و نوین، نقش مهمی در گسترش تاریخچه تنبک داشت.
- بهمن رجبی: بهمن رجبی یکی از نوازندگان و نظریهپردازان معاصر تنبک است که با انتشار کتابهای آموزشی و پژوهشی درباره این ساز، نقش مهمی در تدوین تاریخچه و تکنیکهای نوازندگی تنبک ایفا نمود.
- ناصر فرهنگفر: ناصر فرهنگفر از دیگر نوازندگان برجسته تنبک است که با تمرکز بر موسیقی کلاسیک ایرانی، به توسعه تکنیکهای این ساز پرداخت. وی بهدلیل دقت و ظرافت در اجرای ریتمها و بداههنوازیهای خاص خود، جایگاه ویژهای در تاریخچه تنبک دارد.