مقدمه
در تاریخ موسیقی ایرانی و عربی، سازهای مختلفی به چشم میخورند که هرکدام ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارند. یکی از این سازها که بهطور گسترده در فرهنگهای مختلف شناخته شده، عود و بربط هستند. این دو نام ممکن است برای بسیاری از علاقهمندان به موسیقی گیجکننده بهنظر برسند، چرا که آنها در واقع اشاره به یک ساز مشابه دارند که در دو فرهنگ مختلف با نامهای مختلف شناخته میشود. مهمترین تفاوت عود و بربط در نامگذاری این دو ساز میباشد. بربط نامی ایرانی است که قدمت بیشتری دارد و به ساز زهی مضرابی اشاره دارد که در موسیقی سنتی ایران و سایر کشورهای منطقه استفاده میشده است. عود نام عربی این ساز بوده که پس از ورود به دنیای عرب به آن اطلاق میشود.
تفاوت عود و بربط در پیشینه تاریخی و فرهنگی این دو ساز است.
بررسی تفاوت عود و بربط
عود یا بربط، در اصل یکی از قدیمیترین سازهای موسیقی در جهان است. تاریخچه ساز بربط به دورانهای باستانی برمیگردد. مدارک موجود نشان میدهند که این ساز حداقل ۵۰۰۰ سال قدمت دارد. هرچند که امروزه این ساز در دنیای غرب بیشتر با نام عود شناخته میشود، اما در ایران باستان و در دنیای عرب، از همان آغاز به آن بربط گفته میشد.
اصلیترین تفاوت عود و بربط در نامگذاری این ساز است. عود در واقع نامی عربی میباشد که توسط اعراب بر این ساز گذاشته شد. در حالی که بربط نامی ایرانی است که قدمت آن به زمانهای پیش از اسلام در ایران بازمیگردد. بنابراین، تفاوت عود و بربط بیشتر در ریشههای فرهنگی و زبانشناسی آنها نهفته است. بهعبارت دیگر، هرچند که این دو نام به یک ساز اشاره دارند، اما تفاوتهای فرهنگی و جغرافیایی موجب شدهاند تا از این دو نام برای اشاره به یک ساز مشابه استفاده شود.
در بسیاری از موارد، تفاوت عود و بربط در ساختار فنی ساز چندان محسوس نیست. زیرا هر دو ساز شباهتهای زیادی دارند. این ساز از چوب ساخته میشود و بهطور معمول دارای بدنهای بزرگ و گلابیشکل میباشد. تفاوتهایی که در ساختار عود و بربط در کشورهای مختلف مشاهده میشود، بیشتر در اندازه کاسهی ساز است. در کشورهای عربی، بهدلیل نیاز موسیقیایی عودها دارای کاسهای بزرگ هستند، در حالی که در کشور ترکیه کاسهها کوچکتر طراحی میشوند. در ایران، بهطور معمول کاسهی ساز در اندازهای متوسط قرار دارد. تفاوتهای دیگر در طراحی و صدادهی این ساز در نتیجه استفاده از مواد مختلف، نوع و میزان پیچیدگی در ساخت ایجاد میشوند. این تغییرات، گرچه کوچک بهنظر میرسند، اما میتوانند تاثیر زیادی بر صدای نهایی ساز داشته باشند.
مقایسه عود و بربط
تفاوت عود و بربط بیشتر به ساختار، اندازه و کاربرد آنها در دو فرهنگ ایرانی و عربی مربوط میشود. عود و بربط هر دو سازهایی هستند که بهطور گسترده در دنیای موسیقی خاورمیانه و شمال آفریقا مورد استفاده قرار میگیرند، اما تفاوتهای مشخصی در طراحی و کاربرد این دو ساز وجود دارد که اغلب بهواسطه تاریخچه، فرهنگ و جغرافیا شکل گرفتهاند.
عود با کاسه بزرگتر، نمایانگر ویژگیهای موسیقی عربی بوده، در حالی که بربط با کاسه کوچکتر، ریشه در موسیقی سنتی ایران دارد.
تفاوت عود و بربط از نظر ساختار
اصلیترین تفاوت عود و بربط در ساختار آنها نهفته است. عود عربی بهطور کلی دارای کاسهای بزرگتر است که به آن اجازه میدهد صدای بمتری تولید کند. این ویژگی در موسیقی عربی که نیاز به صدای عمیقتر و انعکاس بیشتری دارد، بسیار حائز اهمیت است. در مقابل، بربط، که بهعنوان عود ایرانی نیز شناخته میشود، کاسهای کوچکتر داشته و دسته آن بلندتر از عود عربی ساخته میشود. این طراحی موجب شده که بربط ایرانی بهنظر زیباتر و متناسبتر برسد. زیرا نسبت کاسه به بدنه در آن بیشتر رعایت شده و هنگام نواختن جلوهای دلنشینتر ایجاد میکند.
تفاوت عود و بربط از نظر راحتی و ارگونومی
دیگر تفاوت عود و بربط در احساس راحتی هنگام نواختن است. بهخاطر دسته بلندتر و کاسهی کوچکتر، نوازنده هنگام استفاده از بربط ایرانی راحتتر از عود عربی میتواند بنوازد. این طراحی بهویژه در نواختن طولانی مدت اهمیت دارد. چرا که احتمال ایجاد درد در ناحیه شانه هنگام استفاده از بربط ایرانی کمتر است. برعکس، در عود عربی که کاسه بزرگتر و دسته کوتاهتری دارد، ممکن است نوازنده احساس ناراحتی بیشتری کند.
تمایز عود و بربط در طراحی جزئیات
در طراحی جزئیات ساز بربط و عود متفاوت هستند. بهعنوان مثال، در بربط ایرانی سیمگیر و سرپنجه دارای طراحی کاربردی و زیباتری است که این ساز را از نظر ظاهری جذابتر میسازد. این طراحیهای ظریف و دقیق در بربط ایرانی، باعث میشود که این ساز بهطور کلی از نظر بصری جذابتر از عود عربی بهنظر برسد.
ساز بربط ایرانی بهدلیل کاسه کوچکتر و دسته بلندتر، صدای ظریفتری نسبت به عود عربی دارد.
کوکهای متفاوت عود و بربط
از نظر کوک نیز تفاوتهایی در ساز عود و بربط مشاهده میشود. برای مثال، متداولترین کوک برای عود در موسیقی عربی دو-سل-ر-لا-سل است. این کوک به نوازنده امکان میدهد تا بتواند در مقیاسهای مختلف و با استفاده از تمامی سیمها بنوازد. در این کوک، ترتیب سیمها به گونهای است که اولین سیم (سیم نازکتر) در گام دو قرار دارد و سیمهای بعدی در گامهای سل، ر، لا و سل تنظیم میشوند. این کوک باعث تولید صدای برجسته و قوی با تنالیتهای عمیق میگردد که در موسیقی عربی کاربرد فراوان دارد. علاوه بر کوک رایج، با افزودن سیم یازدهم یا زوج سیم ششم، کوکهای متنوعتری برای عود عربی بهکار میروند. این کوکهای خاص اغلب برای اجرای قطعات پیچیده و منحصر به فرد طراحی شدهاند و به نوازنده امکان میدهند تا به طیف گستردهتری از اصوات دست یابد.
در عوض ساز عود، دارای ویژگیهای ساختاری و فنی متفاوتی است. در نتیجه کوکهای خاص خود را نیز دارد. بربط، بهویژه در موسیقی ایرانی، از تنوع بیشتری در کوک برخوردار است و نسبت به عود کمتر از گامهای ثابت استفاده میشود. یکی از متداولترین کوکها برای بربط، که برای اجرای موسیقی ایرانی و قطعات سنتی کاربرد فراوانی دارد، دو-سل-ر-لا-دو است. از این رو صدای بربط ایرانی از نظر پردهبندی و تنالیته، فضایی متفاوت و خاصتر از عود عربی بهخود میگیرد.
در ساز بربط ایرانی، کوکهای دیگری نیز بهکار میروند که این تنوع در کوک به نوازنده این امکان را میدهد که با توجه به نیاز قطعه، صدای مطلوب خود را بهدست آورد. بهطور کلی، ساز بربط در موسیقی ایرانی بیشتر بر روی ترکیب و تلفیق نغمههای مختلف تمرکز دارد. به همین دلیل کوکهای مختلفی برای رسیدن به رنگها و حسهای خاص در موسیقی ایرانی تنظیم میشوند.
تفاوت عود و بربط در دستهی آنها است؛ عود عربی دسته کوتاهتری دارد، در حالی که بربط ایرانی دارای دسته بلندتری میباشد.
تفاوت عود و بربط از نظر کاربرد و موسیقی
اگرچه تفاوت عود و بربط بیشتر در نامگذاری این ساز به چشم میآید، اما در نحوه استفاده از آن در موسیقیهای مختلف نیز تمایزهایی دیده میشود. در موسیقی عربی و ترکی، عود بهعنوان یک ساز اصلی در بسیاری از اجراها و کنسرتها کاربرد داشته و نقش مهمی در گروههای موسیقی ایفا میکند. در ایران نیز بربط، همانطور که در تاریخچه موسیقی ایران آمده، جزء سازهای محبوب در دربارها و مراسمهای خاص بوده و هنوز هم در بسیاری از موسیقیهای سنتی ایرانی بهکار میرود.