تاریخچه دف

تاریخچه دف، سرگذشتی پر فراز و نشیب است که با صدای پرطنین نه‌تنها در تمدن‌های باستانی بلکه امروزه در بسیاری از کشورهای جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز در طول زمان از یک ابزار ساده به نماد موسیقی عرفانی و مذهبی تبدیل شد. تاریخچه دف به‌قدری گسترده و پر از تغییرات است که نمی‌توان آن را محدود به یک مکان یا فرهنگ خاص دانست. ساز دف از دیرباز در کنار انسان‌ها بوده و در هر گوشه از جهان، موسیقی‌دانان و مردم را به‌وجد آورده است. از این رو در این فرصت قصد داریم به‌بررسی تاریخچه دف بپردازیم و از ابتدا تا به امروز، جایگاه آن در فرهنگ‌های مختلف را بررسی کنیم.

تاریخچه دف به هزاران سال پیش و به تمدن‌های ایلام، مصر و ایران باز می‌گردد.

گذری بر تاریخچه دف

دف قدیمی‌ترین ساز کوبه‌ای در تاریخ ایران است که گستره استفاده از آن مراسم مذهبی، عرفانی و محافل شادمانی را در بر می‌گیرد. این ساز در ابتدا دپ نام داشت که پس از ورود اسلام معرب شده و به دف تغییر یافت.

ساز دف در کنار دیگر ساز‌های سنتی جایگاه ویژه‌ای داشت. به‌طوری که از کتاب‌های موسیقی و اشعار ایرانی برمی‌آید، دف ساز اصلی مجالس عیش‌وطرب و همچنین محافل اهل ذوق و عرفان بوده است. در گذشته از ساز دف برای پشتیبانی سازهای دیگر و حفظ وزن موسیقی استفاده می‌شد.

کتاب‌های لغت فارسی، ساز دف یا دایره را چنبری از چوب که بر روی آن پوست کشیده شده توصیف می‌کنند. در گذشته، برای افزایش طنین دف، از پوست آهو استفاده می‌کردند. این ویژگی باعث شده بود که صدای دف به‌شکلی دلنشین و منحصر به فرد درآید. ساز دف در میان مردم کردستان و کرمانشاه بسیار محبوب است و در آیین‌های مذهبی مانند مولودی خوانی و سماع به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود.

ساز دف در گذشته، به انواع مختلفی تقسیم می‌شد که هرکدام ویژگی‌های منحصر به فردی داشتند. یکی از انواع آن، دف یا دایره کوچک بود که چنبر را از فلز روی یا برنج می‌ساختند و به آن خمک یا خمبک می‌گفتند. این نوع دف همراه با وزن نواخته می‌شد و بیشتر در مجالس شادی همراه با رقص کاربرد داشت.

جلاجل نوعی دیگر از ساز دف است که بر روی آن زنگ‌های فلزی تعبیه شده تا صدای درخشان‌تری به آن ببخشند. این ساز با تولید صدای مهیب قادر بود فضای خاصی ایجاد کند. از این رو علاوه بر محافل مذهبی و صوفیانه در نبردها نیز به‌عنوان ابزاری برای مسیریابی کاربرد داشت.

تاریخچه دف در ایران پیش از اسلام

تاریخچه دف به هزاران سال پیش باز می‌گردد. این ساز کوبه‌ای یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای موسیقی است که می‌توان رد پای آن را در مصر، ایلام، ایران، یونان، هند، رم و دیگر نقاط جهان دنبال کرد. وجود ساز دف در بسیاری از تمدن‌ها نشان می‌دهد که تنها به ایران محدود نبوده و در مناطق دیگر خاورمیانه نیز استفاده می‌شده است.

دیوار نگاره‌ها و نقش‌برجسته‌های مصری متعلق به 1300 سال پیش از میلاد، گواهی بر قدمت تاریخچه دف هستند و جایگاه آن و دیگر سازهای کوبه‌ای را در مراسم مذهبی نشان می‌دهند. لازم به ذکر است که دف مورد استفاده در مصر، دایره شکل بوده و ظاهری مشابه دف‌های امروزی داشته. همچنین نقوش تمدن ایلامی در قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد، ساز دف چهارگوش را به تصویر کشیده‌اند. این نوع دف امروزه در برخی از کشورهای عربی کاربرد دارد.

تاریخچه دف جذاب‌ترین بخش موسیقی ایرانی است که با گذر قرن‌ها، از ایران باستان تا دوره‌های اسلامی، تحولاتی بسیاری را تجربه کرده است. این ساز کوبه‌ای ساده، در ابتدا تنها برای تولید ریتم در مراسم عرفانی استفاده می‌شد، اما به‌تدریج جایگاه ویژه‌ای در موسیقی و فرهنگ‌های مختلف پیدا کرد.

تاریخچه دف در ایران از تمدن ایلامی آغاز شده و حتی در آثار به‌جا مانده در دوران هخامنشیان قابل مشاهده است. این آثار به قرن ششم و پنجم پیش از میلاد تعلق دارند و گواهی بر حضور ساز دف در موسیقی ایران باستان هستند.

تصویری از ساز دف در سنگ تراش ایلامی متعلق به قرن هفتم و هشتم پیش از میلاد.

دف در دوران ساسانیان

دوران ساسانیان 224 تا 651 میلادی، عصر طلایی موسیقی ایرانی است. در این بازه زمانی، از ساز دف برای مراسم مذهبی و جشن‌‌ها به‌خصوص نوروز استفاده می‌شد. این ساز فرمی چهارگوش یا مربعی شکل داشته و در کنار نی و چنگ نواخته می‌شد. پس از ساسانیان، ساز دف به سایر مناطق خاورمیانه مانند سرزمین‌های عربی و ترک زبان انتقال یافت. ساز دف در مراسم صوفیان، دراویش و به‌ویژه در مجالس سماع جایگاه ویژه‌ای یافت.

یکی از جنبه‌های مهم ساز دف، ارتباط آن با مراسم مذهبی زرتشتی بود. در این مراسم از دف برای ایجاد حالات روحانی استفاده می‌شد. ساز دف به‌خاطر امکان اجرای ریتم‌های پیچیده و انرژی‌زا، می‌توانست افراد را به بُعد روحانی سوق دهد و فضای معنوی به‌وجود آورد. در این دوران، نوازندگان تلاش می‌کردند با به‌صدا درآوردن دف مفاهیم عرفانی را به‌صورت شفاهی منتقل کنند. امروزه برخی از ردیف‌های موسیقی که از دوران ساسانیان به ارث رسیده‌اند، همچنان در مناطق ترک‌نشین و کردنشین نواخته می‌شوند.

ساز دف همچنین در تمدن‌های باستانی روم و یونان جایگاه ویژه‌ای یافته بود. امروزه تصاویری از این ساز در نقاشی‌ها و سنگ‌نگاره‌های روم و یونان به‌جا مانده که از آن در جشن‌ها و مهمانی‌ها استفاده می‌شده است. تاریخچه دف در این دو تمدن، تاثیر مستقیم فرهنگ ایران در شکل‌گیری موسیقی اروپایی را نشان می‌دهد.

تاریخچه دف در دوران اسلامی

ورود اسلام به ایران نتوانست از اهمیت ساز دف بکاهد. این ساز همچنان در میان دراویش و صوفیان محبوب بود، حتی تکایای کردستان از دف به‌عنوان ابزاری برای ذکر و سماع استفاده می‌کردند. آوازهای مذهبی که با ریتم خاص دف همراه می‌شدند، شنونده را در حالت عرفانی عمیقی فرو می‌برند. این ساز در مقامات مختلفی نواخته می‌شد، به‌طوری‌که هر مقام دف با یک نوع ذکر یا دعا در ارتباط بود.

در دوران صفویه، ساز دف همچنان در مجالس عرفانی و سماع جایگاه خود را حفظ کرد. در آثار به‌جا مانده از دوران صفوی دف در کنار سایر سازها به‌خصوص نی دیده می‌شود. همچنین در دوره گورکانیان، ساز دف به وفور در نقاشی‌های مینیاتوری به تصویر کشیده شده و رکن اصلی موسیقی در محافل درباری به حساب می‌آید. در این دوران، ساز دف علاوه بر ایران، به تمام نقاط جهان اسلام مانند آسیای میانه، شبه‌قاره هند و کشورهای عربی راه یافت.

ساز دف در دست نوازنده زن صفوی، سمت چپ تصویر مشخص است.

دف در دوران معاصر

تاریخچه دف در دوران معاصر نیز تغییر و تحولاتی در ساختار و تکنیک‌های نوازندگی تجربه کرد. در اوایل قرن بیستم، ساز دف محبوبیت یافت و وارد عرصه موسیقی ایران شد. تا پیش از این استفاده از ساز دف به مراسم مذهبی و عرفانی محدود بود؛ اما با تلاش موسیقی‌دانانی چون محمدرضا لطفی و بیژن کامکار، دف به یک ساز عمومی تبدیل گشت تا جایی که در ارکسترهای موسیقی ایرانی مورد توجه قرار گرفت.

امروزه ساز دف همچنان یکی از ارکان موسیقی ایران است و بسیاری از نوازندگان جوان موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی به یادگیری آن علاقه نشان می‌دهند. تاریخچه دف در موسیقی ایران به‌قدری پررنگ است که می‌توان آن را یکی از ارکان اصلی موسیقی ایرانی دانست.

تاریخچه دف باعث شد که این ساز تغییرات و اصلاحات فراوانی را به خود ببیند. دف امروزی از اجزای مختلفی تشکیل شده که هرکدام در ایجاد صدای بی‌نظیر آن نقش دارند. کلاف اصلی از چوب با کیفیت به شکل استوانه‌ای کوتاه ساخته می‌شود. بر روی این کلاف یک پوست کشیده شده که به دو صورت مصنوعی یا طبیعی تهیه شده‌است. به‌طور معمول برای دف‌های سنتی از پوست طبیعی آهو، بز یا گوسفند استفاده می‌شود. بهترین نوع آن پوست‌هایی هستند که در فصل بهار تهیه شده باشند. پوست طبیعی صدایی منحصر به فرد و بسیار شفاف به ساز می‌بخشد. دف‌هایی که با پوست مصنوعی ساخته می‌شوند، اگرچه کیفیت صدای پوست طبیعی را ندارند، اما از ثبات کوک بیشتری برخوردار هستند. پوست با استفاده از گل‌میخ‌ها و سریش به کلاف محکم و تا جایی که صدای صاف و درخشانی تولید کند کشیده می‌شود.

تاثیر دف بر هنر و نقاشی های ایرانی

جنبه دیگر تاریخچه دف، حضور آن در هنرهای تصویری است. در دوران صفویه و گورکانیان، ساز دف نقش پررنگی در دستان نوازندگان بر عهده دارد و به‌طور مکرر به تصویر کشیده شده‌است. در مینیاتورهای دوران صفوی، به‌ویژه آن‌هایی که به مراسم سماع و جشن‌های عرفانی پرداخته‌اند، ساز دف در کنار نی به‌وضوح دیده می‌شود. دف نه‌تنها یک ساز بلکه وسیله‌ای برای انتقال مفاهیم معنوی و روحانی محسوب می‌شده است.

در دوران صفویه و گورکانیان، ساز دف به‌طور مکرر به تصویر کشیده شده‌است.

گستره جغرافیایی ساز دف

دف قدیمی‌ترین و پر استفاده‌ترین ساز کوبه‌ای در تاریخ موسیقی است که شهرت آن جنوب آسیا، خاورمیانه، شمال آفریقا و بخش‌هایی از اروپا را در بر می‌گیرد. این ساز در کشورهای اسلامی و مناطقی که به فرهنگ صوفیانه و عرفانی گرایش دارند، جایگاه ویژه‌ای دارد.

محبوبیت ساز دف در طی قرن‌ها از مرزهای ایران فراتر رفته و در کشورهای عربی به‌خصوص عراق، سوریه، عربستان، عمان، مصر، اردن و یمن با استقبال روبرو شد. ساز دف همراه با عود در بسیاری از جشن‌ها و مراسم‌های اجتماعی و فرهنگی کشورهای عمان و عربستان، با رقص‌های سنتی عربی، نواخته می‌شود. همچنین مردمان کشور هند با تاثیر از فرهنگ ایرانیان، از ساز دف در موسیقی فولکلور نیز بهره می‌برند. در کشور ترکیه، ساز دف همراه همیشگی مراسم‌های صوفیانه، دراویش رقصان و سماع، بوده است. مردمان کشور آذربایجان نیز، از ساز دف در موسیقی فولکلور و مراسم‌های محلی استفاده می کنند. این ساز در نواحی شمالی و غربی آذربایجان در کنار دیگر سازهای کوبه‌ای به‌کار می‌رود.

در قرون وسطی ساز دف به اسپانیا، فرانسه و ایتالیا راه یافت و پس از آن به سراسر اروپا گسترش پیدا کرد. همچنین در قرن هفدهم برای نخستین بار از دف به‌عنوان سازی شرقی در ارکسترهای اروپایی استفاده شد.