کمانچه یکی از ساز های قدیمی و اصیل ایرانی است که در سال 2019 به عنوان میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت جهانی شده است. این ساز قسمت هایی همچون شکم، دسته، خرک و پایه دارد و اغلب در هنگام نواختن نوازنده، روی زمین قرار می گیرد. نوازنده برای نواختن کمانچه از آرشه استفاده می کند و در صورت مهارت نوازنده، کمانچه با انگشتان دست نیز نواخته می شود. کمانچه ها کاسه ای کروی و تو خالی دارند. این ساز را معمولا با چوب توت می سازند. کمانچه در بین موسیقی دانان بسیار محبوب است و همانطور که اشاره کردیم، جهانیان نیز با این ساز گوشنواز، آشنایی دارند. در این مقاله برای آشنایی بیشتر انواع کمانچه نام برده شده است و درمورد آن ها توضیح داده شده است.
انواع کمانچه
به طور کلی تمامی کمانچه های معمولی ای که در بازار هستند، در سه مدل پشت باز، پشت بسته و آلتو تولید می شوند. عامل اصلی ای که باعث ایجاد مدل های متنوع کمانچه شده است، تفاوت آن ها در نحوه ساخت و طراحی کاسه ساز است. در ادامه ویژگی های انواع کمانچه را بررسی می کنیم:
کمانچه پشت باز
در بین انواع کمانچه مدل پشت باز به دلیل صدای شفاف، شدید تر و تیز تر خود شناخته می شود. نام دیگر این کمانچه ها، کمانچه لری است. استفاده از کمانچه های پشت باز بیشتر در مناطق خاصی از کشور مانند کرمانشاه، دامغان، چهار محال بختاری و لرستان رایج است.
خاستگاه این کمانچه به لرستان باز می گردد. کاسه کمانچه های پشت باز به شکل مخروطی است و بسیار سبک تر از دیگر مدل های کمانچه است. به همین دلیل استفاده از آن راحت تر خواهد بود. در گذشته نه چندان دور اکثر کمانچه های پشت باز سه سیم داشتند. اما با گذر زمان برای تولید صدای بهتر و متنوع تر توسط استادان این حوزه یک سیم دیگر به آن اضافه شده است. به همین دلیل امروزه انواع کمانچه موجود در بازار اکثرا چهار سیم دارند و کمتر مدلی پیدا می شود که سه سیم داشته باشد.
کمانچه پشت بسته
مدل های پشت بسته از دیگر انواع کمانچه رواج بیشتری دارند و احتمالا شما نیز این مدل کمانچه را دیده اید. مدل پشت بسته کمانچه را همانطور که از نامش معلوم است، می توان به نوعی نقطه مقابل مدل های پشت باز دانست. این نوع کمانچه ها را بیشتر برای نواختن موسیقی های ملی، حماسی و اصیل ایرانی به کار می برند.
کمانچه پشت بسته کمی سنگین تر از انواع کمانچه های موجود در بازار است؛ زیرا تمام کمانچه به صورت یک تکه تولید می شود. جنس چوبی که کمانچه های پشت بسته با آن ساخته می شوند، معمولا چوب گردو است. اما استفاده از دیگر چوب ها مانند چوب توت نیز برای ساخت آن امکان پذیر است. برای ساخت این ساز معمولا ترکه را روی قالب خم شده قرار می دهند و ساز را تولید می کنند.
وزن کاسه کمانچه پشت بسته نیز کمی سنگین تر از مدل های دیگر است. به همین دلیل چرخش ساز برای قطعه هایی که به چرخش سریع نیاز دارند نیز کمی سخت تر از مدل های پشت باز و آلتو خواهد بود. درست بر خلاف مدل پشت باز، کمانچه پشت بسته صدای گرفته تر، نرم تر و تو دماغی تری تولید می کند.
کمانچه آلتو
در بین انواع کمانچه، کمانچه آلتو چه از لحاظ ظاهری و چه از لحاظ تولید صدا تفاوت هایی با کمانچه های پشت بسته و پشت باز دارد. کمانچه آلتو شباهت زیادی به ساز ویولا (ویولن آلتو) دارد. انگشت گذاری و نت خوانی آن نیز مشابه ویولا است.
کوک در این کمانچه به ترتیب سیم ها به شکل «لا ر سل دو» است. صدا دهی ساز نیز در محدوده کلید دو خط سوم نت نویسی است. درمورد ابعاد نیز باید گفت که کمانچه آلتو در بین انواع کمانچه بزرگ ترین اندازه را دارد. صدایی که از این ساز تولید می شود، نسبت به دیگر کمانچه ها بم تر و نرم تر است.
نحوه انگشت گذاری نیز در کمانچه آلتو با دیگر کمانچه ها فرق دارد. در این ساز انگشت گذاری کمی زیاد تر و باز تر است. سیم های آن نیز با سیم های کمانچه معمولی فرق دارد. از سیم کمانچه های معمولی در کمانچه آلتو نیز استفاده می شود؛ اما با این کار نرمی صدای کمانچه آلتو را از دست خواهید داد.
درمورد نام گذاری سیم کمانچه آلتو در بین انواع کمانچه نیز باید گفت که کمانچه آلتو سیم می ندارد. سیم اول این ساز لا، سیم دوم ر و سیم سوم سل و سیم چهارم نیز دو نامیده می شود.
کمانچه آذری
نوازندگان این نوع کمانچه کمی دور تر از خرک، آرشه می کشند و نواختن آن ها متناسب با موسیقی آذری است. دسته کمانچه آذری کوتاه تر از دیگر انواع کمانچه است. سیم های این کمانچه فنری و ضخیم هستند و صدای ساز را تودماغی و بم می کنند. ظاهر کمانچه آذری جذاب و زیباست و رنگ های متنوع این ساز، توجه هر بیننده ای را جلب می کند. دسته ساز از جنس چوب گردو و چوب آبنوس است و انگشت گذاری بر روی سیم های ساز، آسان تر است. کوک کمانچه ایرانی می لا می لا است و کوک کمانچه آذری سل دو سل دو است و صدای آن یک و نیم پرده زیر تر از کمانچه ایرانی است.
نتیجه گیری
ساز کمانچه یکی از ساز های قدیمی و اصیل ایرانی است که بسیاری از علاقه مندان به ساز و دنیای موسیقی برای یادگیری موسیقی و نواختن ساز، با آن شروع می کنند. ساز کمانچه در طول تاریخ دستخوش تغییرات زیادی شده است و تولید آن در نواحی مختلف باعث به وجود آمدن انواع کمانچه با ویژگی های متفاوت و منحصر به فرد شده است. برای آشنایی بیشتر با کمانچه ها در این مقاله چهار مورد از رایج ترین مدل های کمانچه یعنی مدل های پشت باز، پشت بسته، آلتو و آذری نام برده و درمورد آن ها توضیح داده شد.